Birinci Dünya Savaşı yıllarında gençliğe heyecan veren yeni “imparatorluk ruhu”, Turan tasavvuruna, öncelikle de bunun kapısı Azerbaycan’a yönelmişti.

Şevket Süreyya Aydemir “Suyu Arayan Adam”da, o neslin ruhunu çok duygulu ifadelerle anlatır.

Kafkas Cephesinin genç ve atılgan Kumandanı Hafız Hakkı Paşa, günlüğünde, Kanuni Süleyman’ının Avrupa seferlerini eleştiriyor, Rumeli’ye değil Kafkasya’ya ehemmiyet vermeliydiler diye yazıyordu. Paşa’ya göre “Kafkasya yüz bin defa daha önemli”ydi. Fakat Rus ordusunun Osmanlı ordusundan güçlü olduğunun da farkındaydı.

Hafız Hakkı Paşa’nın “Sarıkamış Günlüğü”nü Murat Bardakçı tıpkıbasımıyla birlikte yayınladı.

Sarıkamış faciasının sebebi bu duygular değildir, kış mevsiminde yanlış çıkan askeri planlamadır, ayrı konu…

‘ÇIRPINIRDI GARADENİZ’

Savaşın sonuna doğru Enver Paşa Kafkas cephesini takviye etti. Ali Fuat Cebesoy, Enver Paşa’nın, muhtemel Milli Mücadele için Doğu’da askeri bir zemin hazırlamak düşüncesiyle bunu yaptığını yazar. Bu ordu, “İslam Ordusu” adıyla Nuri Paşa’nın Kumandasında, 1918 yılının 20 Haziran’ında Gence’yi, 15 Eylül’ünde Bakü’yü kurtardı.

Harekât, Azerbaycan lideri Mehmet Emin Resulzade ve Kazan Türklerinin lideri Sadri Maksudi’nin (Arsal) İstanbul’da Enver Paşa’yla yaptığı görüşmeler üzerine planlanmıştı.

Bu konularda merhum Akdes Nimet Kurat hocamızın “Türkiye ve Rusya” adlı eserini tavsiye ederim.

“Çırpınırdı Garadeniz” o yılların ruhunu en iyi anlatan şarkıdır. Azerbaycanlı Şair Ahmet Cevad yazmış, Üzeyir Hacıbeyli tarafından bestelenmişti.

Bakü Harekâtı olmasaydı, bugünkü Azerbaycan küçük bir coğrafyaya sıkışabilirdi, “Zengezur Koridoru”ndan bahsedemezdik.

ZENGEZUR KORİDORU

Stalin, iç sınırları çizerken, Azerbaycan Türkleriyle Anadolu Türkleri arasındaki irtibatı kesmek için, Ermenistan’ın Zengezur bölgesini İran’a kadar uzatmış, Azerbaycan’ın Nahcivan’la irtibatını koparmıştı. Nahcivan Türkiye ile sınırdaştır.

İşte, Trump’ın rol kapmasıyla açılan “Zengezur Koridoru” Azerbaycan’la Nahcıvan’ı bağlayacaktır; kara ve demiryolu, boru hatları, fiber optik dahil.

Trump buna “Trump Koridoru” adı verdi. Koridorun güvenliğini Ermeniler sağlayacak, İşletmesini bir Amerikan şirketi yapacak…

Fakat bunlar koridorunun sağlayacağı büyük yararlar karşısında küçük kalır.

Azerbaycan Türkiye ile doğrudan irtibatlanacak; bu, Azerbaycan’ın Türkiye üzerinden Karadeniz ve Avrupa ekonomilerine açılması, Stalin’in koyduğu izolasyondan kurtulmasıdır.

Bunun Türkiye’ye yararı açıktır. Ayrıca, Türkiye, ancak İran üzerinde yapabildiği Orta Asya ticaretini Azerbaycan üzerinden yapabilecektir.

Diğer bir önemli gelişme de, Ermenistan’la iş ve iletişimin gelişmesi, tarihi husumetin tarihe bırakılması olacaktır. Türkiye-Azerbaycan-Ermenistan dostluğu fevkalade önemli ve değerli bir gelişme olur. Ermenistan, irredantist ve intikamcı diyasporanın vesayetinden çıkar, iktisaden gelişir.

BÜYÜK UFUK

Eylül-Kasım 2020’deki Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan, Türkiye’nin desteğiyle Karabağ’ı kurtardı. Rusya ile görüşmelerde Zengezur Koridoru’nun açılması konusunda mutabakat sağlandı. Fakat İran’ın Moskova’ya baskıları, bunu engelledi, Putin işi sürüncemede bıraktı.

Aliyev’in İsrail’e Türkiye üzerinden petrol satışına devam etmesinin, ABD nezdinde elini güçlendirmiş olması muhtemeldir. Bizim hükümetin bu petrol sevkiyatını kesmediği için eleştirilmesini doğru bulmuyorum. Hukuken mümkün olmadığı gibi Kafkasya’nın Türkiye için ne büyük stratejik ve iktisadi değeri olduğunu akıldan çıkarmamak lazım.

İran şiddetle itiraz ediyor, hatta sabote edeceği sinyalini veriyor. Çünkü İran Zengezur Koridoru’nun açılmasıyla tek yol olma avantajını kaybedecek… Kuzey İran’da Tebriz merkezli büyük bir Azerbaycanlı Türk nüfus vardır, Azerbaycan’ın güçlenmesinden de çekiniyor olmalı.

İnşallah terslikler olmaz, koridorun açtığı büyük ufuk yıllar içinde hayata geçer.

Büyük tarihçi hocamız merhum Zeki Velidi Togan, daha 1960’larda, Kafkasya ve Orta Asya’da milliyetler sorunlarının “ırklar arası mücadelelerle değil, iktisadi inkişafın doğuracağı mecburiyetlerle” çözülebileceğini yazmıştı. (Türklüğün Mukadderatı Üzerine, sf. 201)

Çok haklıymış, görüyorsunuz.