Murat BELGE
“İmparatorluk” ne demek? İnsanlık tarihinin “monarşiler” çağında birden fazla “krallık” toprağını kendi yönetimi altına almış siyasi birimlere “imparatorluk” denirdi. Örneğin Osmanlılar bu tarihin belli başlı imparatorluklarından birini kurmuşlardı. Ama ele geçirdikleri “taç”lardan biri (Bizans’ınki) zaten bir imparatorluk tacıydı. Her ne kadar bu tarihte Bizans iyice çaptan düşmüş ve tek bir kente indirgenmiş olsa da, böyle bir şanı ve böyle bir namı vardı. Dolayısıyla Fatih Mehmed de İstanbul’u fethettikten sonra “Kayser-i İklim-i Rum”, yani “Roma İmparatoru” ünvanını kullanmaya başlamıştı.
Tarihin “Keşifler” dediğimiz çağına gelince “imparatorluk” kavramı da değişti. Eski çağın imparatorlukları, krallık (ya da “sultanlık”) statüsündeki bir devletin şu ya da bu nedenlerle güçlenip yanındakileri kendi yönetimi altına almasıyla oluşuyordu. Bunlara “araziye dayalı imparatorluk” (“territorial empire”) gibi bir sıfat eklemeli. Şüphesiz “araziye dayalı” olmayan bir imparatorluk düşünemeyiz ama “Keşifler” çağından sonra eklenen arazi imparatorluk olan ülkenin çok uzaklarında olabiliyordu. Portekiz İmparatorluğu’nun Hindistan’da (Goa) ve Çin’de (Makau) toprağı oluyordu. İspanya, imparatorluğunu Amerika kıtasında kurmuştu. Bu yeni tip imparatorlukları eskilerinden ayırmak için “denizaşırı imparatorluk” dendi.
Denizaşırı imparatorluklarda, “emperyal” ülkeye eklenen yeni topraklarda yaşayan insanlar birçok bakımdan (etnisite, dini inanç v.b.) farklı insanlardı. “Emperyal” ülke onları pek insandan saymıyor, hakir görüyordu. Onlara muamelesi de bu görüşe uygundu. Yönetmiyor,
zulmediyorlardı. Bu tarz, bu gibi ülkelere “sömürge” denmesine yol açtı. Osmanlıca’da “müstemleke” diyorduk; yani, “istimlak edilmiş” bir yer; yani “kendi emlakine geçirdiğin” bir yer.
Dünyanın “devletler” tarihi, sözkonusu devlet “emperyal” olsun ya da olmasın, haksızlıklar, baskılar, çeşitli gaddarlıklarla doludur, ama sözkonusu toplumsal birim bir imparatorluksa bunların dozunun yükseleceğini tahmin edebiliriz. Osmanlı İmparatorluğu da bu genellemenin dışında kalmaz. Ermeni Kıyımı yirminci yüzyılın olayı ama “Çele Çule” (bir Sırp isyanını bastırmak üzere kesilmiş insan başlarından yapılan kule, “Kelle Kulesi”) bundan birkaç yüzyıl öncesinin “tedbir”i. Böyle uygulamaların, işlendikleri zamanın değerlerine göre normal karşılandığını söyleyebilirsiniz. Öyle ama bugün bunları savunmanın, haklı göstermenin imkânı yok.
İmparatorluk, tabii, “güç” demek. Böyle olunca da, birçok kişinin gözünde o anlamda simgelediği şeylerle canlanıyor. Bir imparatorluğu kurmak ve yaşatmak için dökülmüş kanlar akla gelmiyor.
Yaşadığımız çağ, genel olarak, “imparatorluk değerleri”ni olumlu tarafından almaya yatkın değil. Değil ama, bunları önemseyen ve benimseyen birçok kişi de hâlâ var. Hele bir zaman bir imparatorluk sahibi olmuş toplumlarda bu tavır çok yaygın olabiliyor. En başta Britanya’yı sayabiliriz. Şu günlerde Brexit hakkında üç kitap okudum. Üçü de, Avrupa’yı terketme yönünde oy kullanmış “Briton”ların, emperyal geçmişi unutamayanlar olduğu konusunda görüş birliği içindeler.
AKP iktidarında Osmanlı’nın “baas-ı bad’el mevt”ini özleyenler ses (ve “beden”) kazandılar. Bu yalnız “kavram”ın iade-i itibarı değil, mümkünse kendisinin dirilmesi özlemini de içeriyor gibi görünüyor.
Yalnız hem Britanya’nın, hem de Türkiye’nin bu “imparatorluk” kavramına bakışlarında ilginç bir ortak özellik var. Kurtuluş Savaşı’nın başlarında Mustafa Kemal’in “kapitalizm ve kapitalizmin emperyalizmi” üstüne konuşmaları olmuştur. Cumhuriyet tarihi boyunca da bu tema pekiştirilmiş, “emperyalizme karşı savaş” kalıbı yerleşmiştir. Kurtuluş Savaşı boyunca fiilen savaştığımız güç Yunanistan olduğuna göre (Fransızlar’la oldukça kısa süren ve “çete savaşı”nın ötesine geçmeyen çatışmayı saymazsak) ve Yunanistan’ın “emperyalist” bir ülke olduğunu iddia etmek bir hayli kavramsal zorlama gerektirdiğine göre, bu “kalıp” biraz havada kalıyor. “Emperyalist” olduğunu söyleyebileceğimiz ülkeler (gene başta Britanya olmak üzere) Yunanistan’ı, evet, desteklediler. Ama savaş galibi Britanya-Fransa-İtalya üçlüsünün bu konularda birlik içinde hareket ettikleri söylenemez.
Cumhuriyet tarihinde, 1960 sonrasında bir Marksist sol biçimlendi ve bu solun dilinde en fazla “emperyalizm” kavramının kullanıldığını söylemek mümkün. Kemalizm’e göre Kurtuluş Savaşı’nda emperyalizme karşı savaşmış ve savaşı kazanmıştık. Bununla Türkiye için “emperyalizm” konusu kapanmıştı. Arada “Johnson Mektubu” gibi olaylar olmasına oluyordu ama sıkı bir Batı ittifakı arayışı içinde, anti-emperyalist söylemi uzatmanın faydası yoktu. Buna karşılık Marksist sol Türkiye’nin emperyalizm güdümünde olduğunu iddia ediyordu.
Bu sol durmadan parçalanıyordu ama herhalde “azgelişmişlik” ya da “geri bıraktırılmışlık”, emperyalizmin ekonomik sömürüsü ve siyasi güdümü bütün bu grupların üzerinde anlaşabileceği konuydu. Sovyetler Birliği de, Osmanlı, İran, Çin gibi vaktiyle kendisi bir imparatorluk kurmuş ve yönetmiş ülkelerin bu çağda “yarı”-sömürge konumuna indirgendikleri tesbitinde bulunuyordu.
Bu “sendrom” Britanya’da da geçerli. “Terketmek”ten yana Britanyalılar (ağırlıkla İngilizler) bir yandan, “üstünde güneş batmayan imparatorluk” rüyası görüyorlar, bir yandan da Avrupa Birliği’nin Britanya’yı kolonize ettiğine inanıyorlar. Yani, sonuç olarak, bizde olduğu gibi Britanya’da da imparatorluk ve emperyalizm hakkında iki mit var. Bunlar birbiriyle çelişiyor da. Ama çelişmeleri aynı insanın zihninde ikisinin bir arada barınmasına engel olmuyor. Çelişmeyi görünmez kılan etken, sanırım, formülasyon içinde “biz” kavramının yeri. Birileri “bizi kolonize ediyor” ki kimsenin bunu yapmaya hakkı yok. Aynı zamanda biz imparatorluk sahibi olma hakkına sahibiz çünkü biz “biz”iz. “Bizim” kurduğumuz imparatorluklar da, tarihin gösterdiği gibi, ötekilere benzemez. Biz “iyi imparatorluk” kurduk—gene de kurarız. “Bu iyi olmadı” diyenin de gözünü patlatırız.
Hasılı, pek sağlıklı bir düşünce tarzı olduğu söylenemez.
BİRİKİM
Yazarlar
-
İsmet BerkanDevleti yönetenler milletlerine güven vermek istiyor olsaydı… 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Hakan AlbayrakKadife eldiven zamanı 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Doğu ErgilYolsuzluk: Çürümenin Kurumsallaşmış Hali 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Fehmi KORUÇevremiz çok bilinmeyenli bir denklem gibi, yoksa bilinebilir mi? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Berrin SönmezTeo-politik inşaya karşı dinsel bireycilik: İtaat mı? İtiraz mı? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Cafer SolgunÖzlemek ne uzun bir mesafe, Dersim… 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Taha AkyolYargı niye böyle? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
İlker DEMİRBU KOMİSYON NE ÇÖZER? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
İlhami IŞIKYeni Süreç, korkular ve umutlar 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ümit AkçayBir dönüm noktasında mıyız? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mümtazer TÜRKÖNE“Norm Devlet” üzerinde 19 Mart gölgesi 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ali BAYRAMOĞLUSiyaset CHP’siz, CHP siyasetsiz olmaz 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
İbrahim KirasHükümet yalanladı konu kapandı 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mustafa KaraalioğluGeri dönülmez çözümde son düzlük... 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Akif BEKİHakan Fidan'ın diploması 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mesut YEĞENSüreç Olmasaydı 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Zeki ALPTEKİNÜretici Güçlerin Gelişiminin Motorlarından Biri Olarak Toplumsal-Sınıfsal Mücadeleler 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Yıldıray OĞURMehmet Ali Sebük’ü neden kimse hatırlamıyor? 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Figen ÇalıkuşuÇeteler çağı ve muhteşem çöküş… 8.08.2025 Tüm Yazıları
-
Murat SevinçKürt sorunu, komisyon ve Marx… 8.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet OcaktanAK Parti kendini nasıl bu hallere düşürdü… 8.08.2025 Tüm Yazıları
-
Tanıl BoraÇağdaş Türkiye 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet ALTANBasın Tarihi: “İmralı’da Bir Mahkûm” 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Gökçer TahincioğluKalorifer kazanından rektör danışmanlığına ve öğretim görevliliğine uzanan yol: Sahte diplomaya ne g 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet Y. YılmazAYM kararı yargıyı bağlayacak mı? 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ali BULAÇİsa’nın takipçilerine sığınan Muhammed’in takipçileri 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ümit KARDAŞAdemimerkeziyet: Dikey güçler ayrılığı ya da paylaşımı 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Cemile BayraktarŞeffaf, açık ve çoğulcu 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Nevzat CİNGİRTUtanmazlığın ve Çürümüşlüğün Belgesi: Sahte Diploma Skandalı 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Murat BELGEKaş yaparken göz çıkarmak 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Bahadır ÖZGÜR‘Dijital devlet’ işgali: Girilmedik kurum yok! 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Eser KARAKAŞMeslek liseleri tartışmaları (1) 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Erol KATIRCIOĞLUDemokratlar, ümmetçiler, ırkçılar 6.08.2025 Tüm Yazıları
Yorum yazarak yorumunuzla ilgili doğrudan veya dolaylı tüm sorumluluğu tek başınıza üstleniyorsunuz. Yazılan yorumlardan Marmara Yerel Haber (marmarayerelhaber.com) hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz.
Yazarın Diğer Yazıları
1.08.2025
28.07.2025
22.07.2025
30.06.2025
16.06.2025
9.06.2025
23.05.2025
21.05.2025
12.05.2025
5.05.2025