Günümüzün ulus-devlet sistemi, Avrupa’yı asırlarca esir alan din ve mezhep savaşlarına son veren 1648 Westphalia (Vestfalya) Antlaşması’yla başlayan çok uzun bir sürecin ürünü. ‘Self determinasyon hakkı’ ya da Türkçeye geçtiği şekliyle ulusların ‘kendi kaderini tayin hakkı’ (bundan böyle kısaca KKTH diyeceğim) ilk kez, o güne dek Britanya Krallığı’na bağlı olan 13 koloninin duruşunu özetleyen 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nde şöyle yer almıştı: “Bir ulus, kendini bir başka ulusa bağlayan siyasal bağları koparma, doğa yasalarının ve Tanrı’nın, o ulusa dünya devletleri arasında bahşettiği bağımsız ve eşit yeri alma gereği duyabilir. 

Biz şu gerçekleri aşikâr olarak kabul ediyoruz ki; bütün insanlar eşit olarak yaratılmışlardır ve Yaratıcı tarafından terk edilmez haklarla bezenmişlerdir. Bunların başında ise, yaşam, özgürlük ve mutluluğu takip etme hakkı gelmektedir. İşte bu hakları garantiye almak için insanlar arasından meşru güçlerini idare edilenlerin rızasından alan hükümetler oluşturulmuştur. İşte ne zaman herhangi bir yönetim bu amaçları tahribe yönelirse, insanların hakkı ya o yönetimi değiştirmek ya da bu ilkeleri benimseyecek yeni bir idareye yol açmak için onu ortadan kaldırmaktır.”


1815 VİYANA KONGRESİ
15 yıl süren Napolyon Savaşlarının ardından Büyük devletler, 1815 Viyana Kongresi’ni sonra, KKTH’den çok, ‘toprak bütünlüğüne saygı’ (uti possidetis juris) ilkesine önem verdiler. Bu konudaki iki istisna, 1830 Londra Konferansı’nda Belçika ve Yunanistan’ın bağımsızlığının tanınması oldu. Tüm Avrupa’yı sarsan 1848 Devrimleri sırasında Alman, İtalyan, Macar ve Polonyalılar arasında milliyetçilik akımları ve 1861’de İtalyan Birliği, 1871’de Alman Birliği kuruldu. Uluslararası düzenin oluşmasında önemli bir dönemeci oluşturan 1878 Berlin Kongresi’nde bir adım daha atıldı ve 1856’dan beri masada olan Romanya’nın bağımsızlığı resmen tanındı. Bu tarihten itibaren, KKTH, kendini etnik ya da dilsel açıdan diğerlerinden farklı gören ‘milli’ toplulukların en önemli meşruiyet kaynağı olmaya başladı. 


OSMANLI KÜRTLERİ
Osmanlı İmparatorluğu’nun tebaası olan Kürtler bu zaman dilimi içinde, defalarca başkaldırdılar ancak bu başkaldırıların temel niteliği çevrenin merkezileşmeye karşı tepkisiydi. Bazı kaynaklara göre ilk milliyetçi temalar, 1847’de Botan Emiri Bedirhan Bey’in ayaklanması ile 1880 Şeyh Ubeydullah’ın ayaklanmasında ortaya çıkmıştı ama sonuçta uzun kargaşa döneminin sonunda en azından Sünni Kürtler, İslam ittihadı politikalarıyla imparatorluğu toparlamaya çalışan II. Abdülhamit’in şahsında devletle barıştılar, Hamidiye Alayları gibi örgütlenmelerle, merkezin politikalarının Kürdistan topraklarındaki temel uygulayıcıları oldular. 

Ancak, 19. yüzyılda sadece Kürtlerde değil Türklerde de ‘milli’ bilinç yoktu. Hedef, II. Abdülhamit’in istibdat rejimini yıkmaktı. Bu amaçla her iki kesim de 1889’da İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde (İTC) birleştiler. Türkçülük akımının güçlü bir damar halinde ortaya çıktığı 1918’de kurulan Kürt Teali Cemiyeti’nde toplanan Kürtler, kültürel kimliğin ötesine geçmişlerdi ama ortak bir siyasi tavır geliştirememişlerdi. Örneğin cemiyetin başkanı Seyyid Abdülkadir sıkı bir Osmanlıcı idi ve siyasi hedefi Hilafeti de koruyarak Osmanlı Devleti içinde Kürtlere otonomi (özerklik) verilmesiydi. Bunun için de Kürt toplumundan çok ABD, Britanya ve Fransa gibi dış güçlere bel bağlamıştı. Cemiyetin belkemiğini oluşturan Bedirhanlar ve Cemilpaşazadeler gibi Kürt aristokratları ise bağımsız bir Kürdistan için mücadele ediyorlardı ama arkalarından gelen yoktu.


LENİN VE WILSON’UN KATKILARI
1914’te “Halkların Kendi Kaderini Tayin Hakkı” başlıklı ünlü makalesini yayımlayan Sovyet Rusya’nın lideri Lenin bu konuda önemli bir açılım getirdi. 1917 Bolşevik Devrimi’nin hemen ardından Lenin ve Stalin’in imzasını taşıyan ve “Rusya Müslümanları, Volga ve Kırım Tatarları, Sibirya ve Türkistan Kırgızları ve Sartları, Kafkas Ötesi’nin Türk ve Tatarları, Çeçenler ve Kafkas dağlıları, sizler!.. Camileri ve ibadethaneleri yıktırılmış, inanışları ve gelenekleri Çarlar ve Rusya’nın baskıcıları tarafından ayaklar altına alınmış olan sizler!.. Farisiler, Türkler, Araplar, Hintliler!...” diye devam eden ünlü çağrı, yüzyıllardır cahilliğe, yoksulluğa, baskıya, zorbalığa ve sömürüye mahkum edilmiş Doğu halklarına ilaç gibi geldi.

Aynı dönemde savaş sonrasında kurulacak dünya düzeninin ‘milliyet esasına göre’ olacağını düşünen ABD Başkanı Wilson’un başlangıçta Yahudi çevrelerinin taleplerinden esinlenerek şekillendirdiği 14 ilkesinde doğrudan KKTH’den söz edilmiyordu ama 6 ilke bu konuyla ilgiliydi. 12. Madde ise “Osmanlı İmparatorluğu’nun Türk olan kısımlarının Osmanlı egemenliği sağlanacak fakat Türk olmayan diğer halklara otonom idareler verilecek, Çanakkale Boğazı’nın milletlerarası garanti altında her milletin gemilerine daimi suretle açık olacak” diyordu. Bu madde, en çok 1915’te büyük bir trajedi yaşamış Ermenileri ve bağımsızlıkçı Kürtleri heyecanlandırmıştı. 

Ancak Sovyet Rusya liderleri, Anadolu’da, Kürtleri değil Türkleri tercih ettiler. ABD ve Britanya da benzer tercihler yaptı. King-Crane Komisyonu ve General Harbord’un raporlarıyla Ermeniler, Binbaşı Noel’in raporlarıyla Kürtler deyim yerindeyse “havalarını aldılar”. 

Ancak Sovyet Rusya ve Büyük Devletler, sadece Osmanlı bakiyesi gruplar için değil, ABD’deki ve Avrupa’daki halklar için de benzer tavrı takınmışlardı. Örneğin Bolşevikler 1917 Ekim Devrimi’ni takip eden günlerde Finlandiya’nın bağımsızlık kararını hemen tanıdılar. Ama Stalin kadim düşmanı Britanya’yı zayıflatacağı için İrlandalıların KKT Hakkı’nı savunurken, Rusya’nın etnik ve siyasal hinterlandı saydığı Sırpların, Hırvatların, Slovakların, Çeklerin KKT hakkına karşı çıkıyordu. Sonunda şu oldu: 1918 Sovyet Anayasası’na konan KKTH, 1990’a kadar hayata geçmedi.

Aynı şekilde 1918 Ekim’inde Britanya Dışişleri Bakanlığı’nca yapılan bir açıklamada şöyle deniyordu: “Amerikalı zencilerin, Güney İrlandalıların veya Katalanların, kendi devletlerinin temsilcileri olarak devletlerarası toplantılara katılma istekleri doğrultusunda atılacak en küçük bir adım bile tavsiye edilebilir değildir. Eğer bu hak Makedonlara veya Alman Bohemyalılarına verilecek olursa, en ufak millete bile vermemiz gerekmektedir.” 1919’da Wilson da “Bozguna uğramış imparatorlukların toprakları içinde yaşayan halk dışındaki halklara kendi kaderini tayin hakkı tanıma üzerinde anlaşmak, barış konferansının ayrıcalıkları içinde değil” diyerek, liberal duruşundan çark etmişti.

Savaştan sonra ‘her ulusa bir devlet’ kurulamadığı için, savaşta yenik düşenlere ‘ulusal azınlık hakları’ adı altında bir çeşit ‘teselli ikramiyesi’ verildi. Ancak, yeni kurulan ulus-devletlerde, önceden de egemen olan etnik grup, yeni kurulan devlette de egemen oldu. Dolayısıyla devletler istediği azınlık grubuna ‘azınlık statüsü’ tanıdı, istemediğine tanımadı.


MİLLİ MÜCADELE’DE KÜRTLER
Anadolu’da hangi etnik grubun ulus-devletini kuracağı konusu 1919-1922 arasındaki Milli Mücadele döneminde netleşti. Bu dönemde Kürtlerin siyasi bölünmüşlüğü devam etti. Bazı Kürtler Doğu Anadolu’da bir Ermeni devletinin kurulmasından endişe ettikleri için Kemalist güçlerle işbirliği yapmayı seçtiler. Böylece 1919’da toplanan Erzurum ve Sivas kongrelerine ve 1920’de açılan (T)BMM’ye Kürt kökenli pek çok kişi delege ve milletvekili olarak katılmayı kabul etti. Bu katılım, ileriki yıllarda resmi tarihçiler tarafından ‘Kürtler kendi kaderlerini tayin hakkını, Türklerle birlik olma yolunda kullandılar’ propagandasına malzeme yapıldı. 

Kongrelere veya Meclis’e katılmayan Cibranlı Miralay Halit Bey, Seyyid Abdülkadir, Bedirhaniler ve Cemilpaşazadeler gibi unsurlar ise Kemalist grupla açıkça çatışmaktan kaçınarak, gizlice özerklik veya bağımsızlık hedeflerini gerçekleştirmeye çalıştılar ve bu bağlamda Büyük Devletlerle temas içinde oldular. Ancak bu kesimler, bütüncül bir proje ortaya koyamadılar. 1920’de Milli Aşireti ve Bahtiyar (Cemil Çeto) Aşireti gibi Kemalist Türk milliyetçilerine açıkça meydan okuyanlar da vardı ama bu isyanların hem siyasi talepleri net değildi, hem de yerel kalmışlardı. Dolayısıyla kolayca bastırıldılar ve kolektif bellekte önemli yer tutmadılar. Mart-Nisan 1921’de Sivas havalisindeki 135 köyden oluşan Koçgiri Konfederasyonu’nun isyanı ise bunlardan farklıydı ama ortada hala ‘milli bilinç’ yoktu. Ankara, askeri açıdan epeyce hırpaladıktan sonra siyasi manevralarla Dersimlileri ikiye bölmeyi başarmış, Hozat-Ovacık liderlerini Dersim mebusu olarak meclise katılmaya ikna etmişti. 


KÜRTLERE ÖZERKLİK SÖZÜ
1919-1923 yılları arasında Mustafa Kemal, Kürtlere bir kaç kez (örneğin Ekim 1919’da Amasya Protokollerinde, Ocak 1923’e İzmit Basın Konferansı’nda açıkça, 1921 Anayasası’nda zımnen) ‘özerklik’ sözü vermiş, böylece Lozan Barış Görüşmeleri sürerken, Kemalist güçlerle ittifak yapan Kürtler ayrı bir çözüm arama ihtiyacı duymamışlar, 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın, Kürt yurdu Musul’u dışarıda bırakacak şekilde imzalanmasına TBMM’nin Kürt mebusları güçlü bir tepki vermemişlerdi. 

Mart 1924’te TBMM neredeyse oybirliği ile Halifeliği kaldırılırken Sünni-Şafii Kürt milletvekilleri karşı çıkmadılar ama bu kararı bahane ederek, Şubat 1925’te Nakşibendî Şeyhi Said’in önderliğinde Sünni Zazalar isyan ettiğinde, henüz Kürt milliyetçiliğinden söz edilemeyeceği iyice netleşti. Çünkü Kızılbaş Kürtlerin yurdu Batı Dersim’den bazı aşiretler isyancılara destek vererek Hozat’ı ve Bitlis’i basmak için görüşmeler yapmışlarsa da Dersim’in geneli ayaklanmaya ilgisiz kaldı. Varto’daki Kızılbaş Hormek, Lolan ve Heydaran aşiretleri hükümet kuvvetlerinin yanında savaştı. Ama daha önemlisi, Diyarbakır ve Elazığ gibi Sünni Kürtlerin ağırlıkta olduğu şehir merkezleri de isyancılara destek vermedi. İsyancıların lideri Şeyh Said akrabası Binbaşı Kasım Bey’in işbirliğiyle yakalanınca hem siyasi, hem askeri açıdan örgütlü olan Türk tarafı, isyanı kolayca bastırdı. 

1926-1930 yılları arasında Sünni, Alevi ve seküler Kürtlerin (ve dahi Ermeni milliyetçilerinin) Ağrı Dağı’nda bir Kürt cumhuriyeti kurma çabaları ise gerek Türkiye ile İran’ın Kürtleri ezmekteki ortak kararlılığı, gerekse Türkiye’deki ve İran’daki Kürt aşiretlerinin Ağrı’daki oluşuma destek vermemesi üzerine başarısızlığa uğradı. 1937-1938’de Dersim’deki Kızılbaş Kürtlere yönelik kanlı harekat ise, komşu bölgelerdeki Sünni Kürtleri bile ilgilendirmedi. 


İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI
Türkiye’de bunlar olurken, KKTH’yi azınlıklar lehine değil, kendi lehlerine yorumlama şampiyonu olan Almanya, Avusturya, İtalya ve Macaristan’ın yayılmacı milliyetçi (irredendist) talepleri 30 milyon hayata ve büyük yıkımlara neden olan İkinci Dünya Savaşı ile sonuçlandı. Savaş sonrasında yenik düşmüş, parçalanmış, topraklarını ve saygınlığını yitirmiş pek çok ulus-devlet rahatsızlık içindeydi. Ayrıca, savaş sırasında Slovaklar veya Hırvatlar gibi bazı ulusal azınlıkların Nazilerle işbirliği yapacak kadar ‘haince’ bir tutumla ulusal davalarını gütmeleri de unutulmamıştı. Bu nedenle savaş sonrasında konuya daha temkinli yaklaşıldı ve ulusal azınlık hakları yerine bireysel insan haklarına vurgu yapıldı. Nitekim 1945’de Milletler Cemiyeti’nin yerine kurulan Birleşmiş Milletler (BM) sözleşmeleri ile 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin metinlerinde ‘ulusal azınlık hakları’ yerine ‘ayrımcılığın önlenmesi’ kavramları kullanıldı.


YENİDEN TOPARLANMA
Savaş sonrasında Türkiye’de en basit talepleri bile baskı, zulüm, yıldırma, silah, bomba, hatta zehirli gaz gibi sert yöntemlerle karşılanan Kürtler 1946’da ‘Çok Partili’ yaşama geçildiğinde sindirilmiş durumdaydılar. Bırakın siyasi örgütleri, kültürel örgütleri bile yoktu. 14 Mayıs 1950’de yapılan tarihi seçimlerde bazı Kürt toplum liderleri Demokrat Parti (DP) listelerinden aday olurken, Kürtlerin büyük bir bölümü oylarını ilk kez CHP’ye değil, DP’ye verdiler. Bu tarihlerden itibaren Türkiye’nin modernleşmesiyle uyumlu olarak çeşitli kesimlerden Kürt çocukları üniversite eğitimi için büyük şehirlere gelmeye başladılar. Bu kesimlerin çıkardığı bazı yayın organları aracılığıyla Kürt tarihi, uygarlığı ve edebiyatı dünyaya, komşu halklara ve Kürtlerin daha çok kentli kitlelerine ulaştırıldı. Kahire ve Erivan’dan yapılan Kürtçe yayınların da katkısıyla ‘etnik kimlik bilinci’ artık bir avuç Kürt milliyetçisinin özel alanı olmaktan çıkmaya başladı. Devletin buna tepkisi her zamanki gibi sert oldu. DP iktidarının son yıllarında görülen 49’lar Davası; 27 Mayıs darbesinden sonra kurulan Sivas Kampı ve 23’ler Davası ilk akla gelenler. 

Bu yıllar aynı zamanda dünyada sömürgeciliğin zoraki de olsa sona erdiği yıllardı. 14 Aralık 1960’ta BM Genel Kurulu’nun 1514(XV) sayılı sömürge ülkelerine ve halklarına bağımsızlık verilmesine ilişkin kararında bu temkinli (ya da ikiyüzlü) tavır çok belirgindi. Çünkü kararda hem “Bütün halkların kendi kaderlerini tayin hakları vardır, bu hak sayesinde siyasi statülerini özgürce belirler ve özgürce kendi ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişmelerini sağlar” deniyordu hem de “Bir ülkenin ulusal birliğini ve toprak bütünlüğünü kısmen ya da tamamen bozmaya yönelik her girişim, BM Antlaşması’nın amaç ve ilkeleriyle bağdaşmaz” deniyordu. Bu furyada yaklaşık 50 kadar ulus-devlet kuruldu. Elbette Kürtler bu furyayı da kaçırdılar.

Aslında o yıllarda dünya çapında sosyalizm ideolojisinin ‘moda’ olduğu yıllardı. Sol eğilimli Kürt aydınları siyasi taleplerini 1961’de kurulan Türkiye İşçi Partisi (TİP) içinde dile getirmeye başladılar. Muhafazakâr Kürt aydınları ise Irak’taki Barzani hareketine eklemlenerek, Türkiye Kürdistan Demokratik Partisi’nde (T-KDP) örgütlendiler. (Bu arada Barzani’nin kendi ajandası vardı. İran ve Suriye Kürtlerinin ise kayda değer siyasi örgütlenmesi yoktu.) Bu iki kesim birlikte hareket ederek 1967’de çeşitli il ve ilçelerde ‘Doğu Mitingleri’ düzenlendiler ancak, KKTH’yi sadece sömürge halklarını değil, dünya yüzündeki tüm halkları kapsayan bir hak olarak tanımlayan 1975 Helsinki Nihai Senedi imzalandığında aydın Kürtler dışında, geniş kitleler nezdinde henüz bölgesel (İran-Irak-Suriye-Türkiye) dinsel (Sünni-Kızılbaş) ve hatta aşiretsel aidiyetleri aşan bir Kürt milli kimliği ve dolayısıyla Kürt milliyetçiliğinin siyasi projesini hayata geçirecek güçlü bir örgütlenmesi yoktu. Halbuki 1960-1980 arasında yaklaşık 50 ulus-devlet daha kurulacaktı.


AB’NİN BELİRSİZ TAVRI
1970lerin ortalarından itibaren sol hareketlerden umudunu keserek kendi örgütlerini kuran Kürtlerin rotası 12 Eylül 1980 darbesinden (özellikle de Diyarbakır Cezaevi vahşetinden) sonra iyice netleşti. Bu örgütlerden biri olan PKK’nın güçlenmesi Doğu Bloğunun yıkılması süreciyle üst üste düştü. Ancak 1989’dan itibaren Çekoslovakya, Yugoslavya ve Sovyetler Birliği etnik temelli küçük devletlere ayrılmaya başladığında, benzer çözülmelerin kendilerinde de olmasından korkan Batılı ulus-devletler yeni tedbirler aldılar. Örneğin Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın (AGİT) ürettiği bütün belgelerde, ulusal azınlık konularında açık tanımlamalar yapmak yerine siyasi taahhütler olan genel ilkelere gönderme yapmakla yetinildi. AB deyince ilk akla gelen 1990 tarihli meşhur Kopenhag İnsani Boyut Belgesi bile ilke olarak KKTH’yi tanırken, devletlerin toprak bütünlüğüne değinen uluslararası antlaşmalara atıfta bulunmayı ihmal etmedi. Aynı şekilde, 1989 Viyana Belgesi, 1990 Yeni Bir Avrupa için Paris Şartı, 1991 Moskova Belgesi, 1992 BM Ulusal veya Etnik, Dinsel, Dinsel ve Dilsel Azınlıklara Mensup Bireylerin Hakları Bildirgesi ve 1993 Dünya insan Hakları Viyana Bildirgesi’nde konu, grup haklarından ziyade kişi hakları çerçevesinde ele alındı ve toprak bütünlüğüne halel getirmemek şartına bağlandı. Uluslararası toplumun isteksizliği bir yana, o yıllarda Barzani, Talabani ve Öcalan gibi liderlerin önderliğinde üçe (İran ve Suriye Kürtleri de eklenirse beşe) ayrılmış olan Kürtlerin, 20’den fazla yeni ulus-devletin kurulduğu bu dördüncü dalgadan yararlanması mümkün olmadı.

Bugün Ortadoğu’da haritaların yeniden çizilmesi ihtimali ortaya çıkmışken, Kürtlerin ulus-devletlerini kurmak için son şansının da heba edilmek üzere olduğunu düşünen kesimler var. Kişisel olarak ulus-devlet sisteminin halklara hiç bir hayır getirmediğini düşünüyor ve sınırların olmadığı bir dünyada barış içinde birlikte yaşama hayali kuruyorum. Ancak ulus-devlet sistemin 1648’den beri büyük bir azimle muhafaza edildiği bir dünyada, Irak, Suriye, İran ve Türkiye gibi demokratikleşmesi maalesef çok zor görünen katı ulus-devletlerin insafına kalmış olan, dünyanın devletsiz en büyük (tahminler 20 ila 40 milyon arasında değişiyor) etnik grubu olan Kürtlerin bağımsız devletlerini kurmak istemelerini son derece meşru görüyorum. 

Herkese iyi pazarlar...