Maarifi Umumiye Nizamnamesi’nde (1869) rüştiyeler, sübyan mektepleri üzerinde dört yıl süreyle öğretim veren, her etnik ya da dini unsurun çocukları için açılmış okullar olarak ele alınır. İdadîler ve Sultaniler ise her cemaatten çocuğun birlikte okudukları, rüştiye üzerine üç yıl eğitim veren okullardır.

Osmanlı Devleti’nde ilk Rüştiye Askeri okullara öğrenci hazırlamak amacıyla 1838 de açıldı. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ardından öğrenim süreleri üç yıldan dörde çıkarıldı. Balıkesir’de ilk rüştiye 1864 yılında açıldı. İlk muallimi, Karesi İdadîsi’nde uzun yıllar Tarih-Coğrafya öğretmenliği yapmış Mehmet Nuri Efendi’dir. İkinci öğretmeni ise Balıkesir’in ilk müfettişi Tırpancı zade Fahreddin Mehmet Efendi’dir.

İdadiler 11-14 yaş arası öğrencilerin öğrenim gördüğü okullardı, Osmanlı Devletinde 1845’den itibaren açılmaya başladılar. II. Abdülhamit döneminde 1882’den itibaren de Anadolu’da yaygınlaşmaya başladılar. 1906’da Anadolu’da 84 idadî vardı (özel ve askeri okullar ile birlikte bu sayı 109’u bulur).

II. Meşrutiyete kadar Darüşşafaka, Galatasaray (1868) bir de Girit’te açılan Mekteb-i Sultani dışında başka sultanî açılmamıştır. İdadiler ve Sultaniler II. Meşrutiyet yıllarında Emrullah Efendi tarafından liselere dönüştürüldüler.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı 1888’de İstanbul’da doğdu. 1909 Mercan İdadîsi’ni, 1912’de Darülfûnun’un Edebiyat şubesini bitirdi. Kütahya’nın işgaline kadar Kütahya İdadîsi’nde tarih-coğrafya öğretmenliği yaptı. Balıkesir’in kurtuluşundan sonra öğretime yeniden başlayan Balıkesir Lisesi müdürlüğüne 1922’de atandı. 1924’de Balıkesir’de Maarif Müdürü oldu. 1925’de Maarif Vekâleti Genel Müfettişliğine, 1926’da İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne getirildi. 1927’de TBMM’sine Balıkesir milletvekili olarak girdi, 1950’ye kadar görev yaptı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde 1923-1939 arasında Tarih Bölümü’nde dersler verdi.

Balıkesir’de bulunduğu yıllarda Karesi Meşahiri (3 cilt), Karesi Vilayeti Tarihçesi, Karesi İdadî-Sultani-Lisesi’ne Mahsus Salname adları altında Balıkesir tarihine ışık tutan çok değerli kitaplar yazdı.  Arşivler üzerinde yaptığı titiz çalışmalarla yazdığı yüzlerce makale ve bir birinden değerli kaynak kitaplarla Cumhuriyet öncesi sosyal, siyasal, kültürel, eğitimsel yaşamı ile ilgili bilgilerin genç kuşaklara aktarılmasında köprü rolü oynadı. 10 Ekim 1977’de İstanbul’da vefat etti. 

1922-1924 yılları arasında okulun müdürlüğünü yapan İsmail Hakkı Uzunçarşılı Karesi İdadîsi’nin kuruluşunu kitabında şöyle anlatıyor:

1300 (1882-83)’den itibaren her yerde idadî mektepleri açılmaya başladığından vilayet merkezi olan Balıkesir’de 1301 (1884) yılı şubatının on birinde bugünkü Duyun-u Umumiye binasının yanında Celal zade Hanı dâhilinde idadî mektebi açıldı. Daha sonra bina sınıfları artan talebeyi almadığından mektep, oradan Giridi Zade Mehmet Paşa Konağı’na naklonuldu. Aynı konakta oturan Fırka kumandanı Neşet Paşa’nın dairesinden çıkan bir ateş ile 1309 (1900) senesinde mektep bütün levazımatıyla yandı. Paşa Camii civarında bulunan Uncu Hafız Adil Efendi’nin evi idadî mektebi olarak kullanılmaya başlandı. Daha sonraları idadî asıl kendisi için yapılan binaya nakledilmek suretiyle bu seyyar halden kurtarıldı.

Bugün (1923) kullandığımız lise binası (Bugün Güzel Sanatlar Fakültesinin kullandığı bina) yedi senelik idadî olarak yaptırılmıştır. Asıl mektep binasının yeri kışla talimhanesinden alınmış bahçe kısmı da Behçet Paşa Köşkü arsasından ayrılmıştır. İdadî binasının 1304 (1886) mali yılında maarif müdürü Giritli Tahsin Bey’in zamanında temelleri atılmıştı. Üç sınıflı Rüştîye ile beraber beş seneli gündüzlü idadî oluşmuştur.

1887 Ocak ayında bir Cumartesi akşamı şiddetli bir deprem yaşanır. Balıkesir’deki mekânların yüzde ellisi yıkılır, kalanlar da oturulamaz hale gelir. Bu sırada idadî binası da hasara uğrar. Mektebin tamiri bitene kadar öğretime Ruscuklu Zadelerin konağında devam edilir. Binanın tamiri 1900 yılında bitince bu tarihte yerine taşınır. İdadî mektebi 1911 Nisanına kadar bu binada kalacaktır. Balkan Harbi yenilgisinden sonra Selanik Sultanisi’nin Balıkesir’de açılması kararlaştırılır. 1900 yılında Karesi İdadîsi Edremit’e nakledildi. İdadî Edremit’te 1336 yılı (1917) Eylülüne kadar devam ederek o tarihte numuneye çevrildi. Şu tarihlere göre Balıkesir’de İdadî’nin tesis ve devamı yirmi sekiz senedir. İdadî mezunları arasında bugün önemli mevkiiler kazanmış ve başarılarıyla parlamış kişiler az değildir.

(Uzunçarşılı, Karesi İdadî-Sultani Lisesine Mahsus Salname, 1924.)

Karesi İdadisi

1889 Sâlnâmesinde Karesi İdadisinde 135 öğrencinin eğitim gördüğü belirtiliyor. 1903-1913 arası on yıl içinde bu okulda toplam 1.484 öğrenci öğrenim görmüştür. 1915’e gelindiğinde Karasi İdadisi’nde öğrenim gören öğrenci sayısı ise 290’dır.

1913’de Selanik Sultani’sinin Balıkesir’e taşınmasıyla birlikte, Karesi İdadîsi artık “Sultanî” olarak adlandırılacaktır. 1917’den sonra gündüzlü olarak öğretime devam etmiştir. Sultani, 1924’de kapatılacak, öğrencileri Edremit’e taşınacaktır.

Sultani programlarından 1902’den itibaren Usul-ü Defteri, Malümat-ı Sahih gibi dersler kaldırılmış, II. Meşrutiyet’le birlikte Eşya İlmi ve Medeni Bilgiler dersleri okutulmaya başlanmıştır.  

1898’de Karesi İdadî’sinde verilen dersler ve bu dersleri veren öğretmenler şöyledir.

Şükrü Efendi (Müdür)     Verdiği Ders: Fransızca, Fen Bilgisi, Usul-ü Defteri

Hacı Haydar                        Verdiği Ders: Arapça

Mustafa Niyazi                   Verdiği Ders: Coğrafya ve Tarih

Muharrem Hasbi Efendi  Verdiği Ders:  Osmanlıca ve Kitabet

Osman Nuri                         Verdiği Ders:  Akaid-i Diniye

İbrahim Zihni Efendi        Verdiği Ders:  Hüsn-ü hat ve Türkçe

Agop Efendi Resim            Verdiği Ders:  Öğretmeni

Hafız Şükrü Efendi             Verdiği Ders:  Mübaşir (sınıfta disiplini sağlayan)

Hademeler: Mehmet , Hafız, Abdullah Efendiler

Balıkesir Lisesi 1931’de yerinde öğretime kaldığı yerden yeniden devam etmeye başladığında, Necatibey Öğretmen Okulu ile birliktedir. Necatibey Öğretmen Okulu 1932’de imarı biten, donanımı tamamlanan yerleşkesine taşınırken, yanında Balıkesir Lisesi orta kısmını oluşturmaktadır. Balıkesir Lisesi ile birlikte öğrenim süresi 6 yıla çıkmıştır. Beş yıl (1936-1937 öğretim yılı sonuna kadar) iki okul birlikte aynı mekânı paylaşırlar. Necatibey Öğretmen Okulu adı altında faaliyette bulunan okulun Müdürü (Balıkesir Lisesi’nin de) Vicdani Vatansever idi.

1936-1937 yılında Balıkesir Lisesi kendi yerine taşınırken Necatibey Öğretmen Okulu üç yıllık müstakil bir meslek okulu olarak yerinde kalmıştır. Vicdani Vatansever Balıkesir Lisesi Müdürü olarak görevine devam ederken öğretmen okulunun müdürlüğüne Reşat Tardu getirilir.

Bu dönemde okulun kadrosunda 54 öğretmen yer alıyordu. Balıkesir Lisesi’nde görev yapan öğretmen kadrosu 1937-1938 öğretim yılında şöyledir: Sabri Sözen (lisan), Cezmi Berktin(Türkçe),Hilmi Özden (Türkçe), Kâmil Demiray (Türkçe), Nafiz Yağcıoğlu (Coğrafya), Hamit Altay (Tarih- Coğ.), İzzeddin Sezer (Riyaziye), Enver Demir (Felsefe), Muazzez Demir (sosyoloji), Hayret Özmutlu (Riyaziye),Kazım Işkın (Riyaziye), M. Ali Irmak (Riyaziye) ,Cenap Refik Orkon(Coğrafya), Bedia Alev(Coğrafya Melike Önürtürk (Coğrafya)Hamdi Unutmaz (Riyaziye), Ahmet Çağın (Coğrafya) Tenasüp Ürgün (Tabiyye), Niyazi Aşçılı (Tabiyye), Süleyman Özsoy (Tabiyye),Kemal İren (Tabiyye), Ahmet Akkoyunlu (Tabiyye), Muzaffer Gürbüz (Tabiyye),Muammer Baykal (Tabiyye), Mahir Dilmaç (lisan), Niyazi Sezen (lisan), Halit Uzel (Lisan),  İsmail Konukçu (Müzik), Sacide Narman(Fizik), Belkıs Ökut (Kimya),Şayeste Erman (Lisan), Faika Karaman (Dikiş) Bin. Tahsin Göksel (Askerlik),Yzb. Galip Alkan (Askerlik), Yzb. Cevdet Özeralp (Askerlik), Doktor Sadi Özatay, Yüzb. Nami Gönenç (Askerlik)

Sabri Sözen, Balıkesir’in efsanevi eğitimcilerinden biridir. Darülmuallimini Ali’nin Fen Bölümü mezunudur.  Öğretmenliğe 1896’da başlamış,  Edirne, Bursa, Balıkesir, Midilli’de öğretmenlik yapmıştır. Elazığ, Sivas, Trabzon, Balıkesir’de Maarif Müdürlüğü yaptı. Maarif Nezareti Tali ve Ali Tedrisat Müdürlüklerinde bulundu. İstiklal savaşı zamanında Dersim ve Beyazıt Mutasarrıflıkları yaptı. 1923’de Balıkesir Maarif Müdürü iken emekli oldu.  Daha sonra Balıkesir Lisesi’nde bir süre Fransızca öğretmenliği yaptı.

Balıkesir Lisesi öğretmenlerinin bir kısmı aynı zamanda Necati İlköğretmen Okulu’nda da görev yapmaya devam ettiler.  

NOT: Bu yazı NECATİ ÖĞRETMEN OKULLARI (1910-1923) kitabından alınmıştır.