Türkiye’nin en yetkin anayasa hukukçularından Prof. Kemal Gözler, birbiri peşi sıra çok önemli iki makale kaleme aldı: Hukuk Nereye Gidiyor?* ve Demokrasi Nereye Gidiyor?**

Gözler, her iki makalesinde de bazı gözlemlerde bulunduktan sonra, kendisinin “hazır ve kesin çözüm önerilerinin” olmadığını teslim ettiği bir dizi soru soruyor. Kendilerini kabaca “liberal demokrasi” savunucusu olarak görenlerin, “doğru” cevaplarını neredeyse ezber ettiği sorular bunlar; yani Kemal Gözler, liberalleri ve demokratları, demokratik ezberlerini gözden geçirmeye davet ediyor.

Kemal Gözler, özellikle ikinci makalesinde öyle kritik, öyle beyin kurcalayıcı sorular soruyor ki, bunların, başta hukukçular olmak üzere Türkiye’nin hukuk ve demokrasi sorunları üzerine yazıp çizen kesimleri arasında ancak pek cılız bir ilgi ve heyecan uyandırabilmiş olması, umut kırıcı...

Bu son paragrafla, Türkiye’nin vesayetçi demokrasiden kurtulma mücadelesinin bir parçasını oluşturan ve kabaca 2000-2010 arasına tarihlenen hukuki düzenlemelerin isabetine dair soruları kast ediyorum ki, Kemal Gözler, zamanında çoğunu kendisinin de onayladığını teslim ediyor.

Hangi demokratik ezberler masaya yatırılıyor?

Soruların entelektüel açıdan ne kadar kışkırtıcı, dolayısıyla onlara gösterilen cılız ilginin ne kadar umut kırıcı olduğunu gösterebilmek için, bu soruların hangi alanlara dair olduğunu birkaç örnekle dikkatinize sunmak isterim...

Mesela (1): Seçim sistemlerinin, “Popülist liderlerin parlâmentolarda anayasayı değiştirme çoğunluğunu tek başına elde etmeleri”ni engelleyecek şekilde yeniden düzenlenmesi...

Mesela (2): Popülist liderler, anayasaları değiştirmek için parlamentoda nitelikli çoğunluğa ulaşamadıklarında yüzde 51’in yettiği referandumlara baş vuruyorlar... “Bu nedenle anayasa değişikliği sürecinde referandum usûlüne yer verilip verilmemesi hususu”nun yeniden tartışılması...

Mesela (3): “Çağdaş batı demokrasilerinde ve keza bizde, anayasa mahkemelerine yürütme ve yasama organlarının belli oranda üye seçmesi makul bir çözüm olarak görüldü...“ Fakat bu uygulamanın yaşanan sonuçları, bizi bu konu üzerinde düşünmeye sevk ediyor. (Kemal Gözler’e göre aynı şey Hâkimler ve Savcılar (Yüksek) Kurulu seçimleri için de geçerlidir.)

Dahası da var... Fakat gerek yukarıda verdiğim birkaç örneğin açılımları, gerekse de demokrasiyi geliştirmesi umulduğu halde tam tersi yönde etki yapan başka “demokratik ezber”ler, 24 Aralık pazartesi günkü yazımın konusunu oluşturacak.

Bugün, Kemal Gözler’i demokratik ezberlerimizi gözden geçirmeye sevk eden ve ona “nerede hata yaptık?” sorusunu sordurtan kendi “gözlemler”ini ele alacağım.

Türkiye ve benzeri ülkeler

Hemen belirtmek gerekir ki, makalelerin konusunu münhasıran Türkiye oluştursa da, Kemal Gözler, demokrasiyi ve hukuku cendere altına alan iktidarların aslında bir kategori oluşturduğunu ve bunların küresel çapta bir “dalga”nın ürünü olduğunu savunuyor. Gözler’in makalelerinin doğrudan Türkiye’nin tartışıldığı bölümlerine geçmeden önce, Türkiye’deki hukuk ve demokrasi sorununun dünyadaki hangi “dalga” üzerine oturduğunu ele alan satırları arasında bir tur atalım:

“Aşağı yukarı on yıldır, Türk demokrasisi bir gerileme dönemi içinden geçiyor. Yıldan yıla demokrasiden uzaklaşıyoruz.

“Hemen belirtelim ki, bu olgu sadece bizde değil, derecesi farklı olmakla birlikte, Rusya, Macaristan, Polonya, Venezuela, Bolivya gibi başka ülkelerde de görülüyor.”

                                                                 ***

“Bu olgunun gözlemlendiği ülkelerin rejimi, tam bir otoriter rejim değildir; zira bu ülkelerde seçimler yapılmaya devam edilmektedir. Ancak bu ülkelerin rejimi tam anlamıyla demokratik de değildir; çünkü bu ülkelerde temel hak ve hürriyetler yaygın olarak ihlâl edilmekte, hukuk devleti ilkesi çiğnenmekte, çoğulcu toplum yapısı adım adım ortadan kaldırılmaktadır.”

                                                                ***

“Son iki yüzyıldır demokrasinin gerilemediğini, tersine geliştiğini söyleyebiliriz. Ancak bu gelişme doğrusal bir gelişme değildir. Demokrasinin seyri, sarkaç modeli bir seyirdir. Sarkacın bir sağa, bir sola gitmesi misali, demokrasinin gelişme çizgisinde ilerleme ve gerileme dönemleri birbirini izler.”

                                                                ***

Demokrasi dalgaları ve “ters dalga”lar...

“Huntington’a göre ‘demokratikleşme dalgaları (waves of democratisation)’ arasında ‘ters dalgalar (reverse waves)’ bulunur. Örneğin 1820’lerde başlayıp 1920’lere kadar süren birinci demokratikleşme dalgasını 1922’de başlayıp 1943’e kadar süren ‘birinci ters dalga’ izlemiştir (24). Burada altını çizerek belirtelim ki ‘ters dalga’ sona ermeden yeni bir ‘demokratikleşme dalgası’ başlamıyor.”

                                                             ***

“Kanımca 2000’lerin başında gerek Türkiye’de, gerekse diğer bazı ülkelerde, mevcut demokrasi dalgasının tükendiği ve 2010’larda bir “ters dalga”nın başladığı söylenebilir. Bu ters dalganın kaç yıl süreceği ve nasıl sona ereceğini ve sona ererken arkasında ne kadar büyük bir yıkım bırakacağını söylemek şu an için çok zor. İkinci Dünya Savaşından bu yana şu ya da bu şekilde süren demokrasi dalgasının büyük bir karşı dalga enerjisi biriktirdiği ve bu nedenle de karşı dalganın kolayca sona ermeyeceği ve belki daha yıllarca ve hatta on yıllarca devam edeceği ve derecesini daha da artıracağı tahmin edilebilir.”

Hukuk profesörlerine değil, gazetecilere bak

Kemal Gözler, yaklaşık 10 yıldır “ters dalga”ya maruz kalan Türkiye’nin hukuk düzenindeki değişimleri anlatırken çok çarpıcı ve hazin gözlemlerde bulunuyor.

Gözler’in, gözlemlerini neden somut örneklerle desteklemediğini izah ettiği şu satırlar bile nerede olduğumuzu göstermeye yeter aslında:

“Ben burada örneklere girmek istemiyorum. Zira somut örnekler vererek bu gözlemleri dile getirmek artık cesaret istiyor. İçinde bulunduğumuz akademik özgürlük düzeyi buna müsait değil.”

Gelelim gözlemlere... Hiç araya girmeden bir tur da orada atalım:

“Hukuk burnunun üstüne kocaman bir yumruk yedi.

“Temel hak ve hürriyetleri korumak amacıyla tasarlanan anayasal ve hukukî mekanizmalar, temel hak ve hürriyetlere müdahale etme aracı hâline dönüştü.

“Hâkimler, temel hak ve hürriyetleri koruyan değil, tersine temel hak ve hürriyetlere müdahale eden görevliler hâline geldi.

“İktidarı sınırlandırmakla görevli organlardan birincisi olan Anayasa Mahkemesi, iktidarı sınırlandıran bir unsur değil, tersine onu tahkim eden bir unsur hâline dönüştü.

“Kısacası hukuk, siyasetin longa manus’u hâline geldi.

“Artık hukuk, siyaseti çerçevelendirmiyor; tersine o siyasetin cenderesi altında bulunuyor.”

                                                              ***

“Artık anayasa veya kanunlardaki kurallara bakmak, karşılaşılan hukukî sorunun nasıl çözümleneceği konusunda bir fikir vermiyor. Örneğin anayasa mahkemelerinin önündeki bir iptal davasının sonucunu tahmin etmek için anayasanın ne dediğine bakmanın bir yararı yok. Zira artık anayasa mahkemesi kararları anayasaya değil, birtakım hukuk dışı faktörlere bağlı. Belirli bir davada anayasa mahkemesinin ne yönde karar vereceğini anayasa hukuku profesörleri değil, gazeteciler daha iyi tahmin ediyorlar.

“Aynı şey idare ve ceza hukuku için de geçerli. İktidarın önem verdiği bir idarî işlemin idarî yargı tarafından iptal edilme ihtimali neredeyse sıfır.”

                                                           ***

“Yorum teorisi konusunda yıllarca çalıştım ve bu konuda pek çok makale yazdım. Artık üzülerek görüyorum ki, hiçbir yorum teorisi, hâkimler üzerinde, hâkimlerin siyasal çevrelerden aldıkları sinyallerin yarattığı etkinin yarısı kadar bile bir etki yaratmıyor. Genç meslektaşlarıma yorum teorisi üzerinde çalışıp bu işe yaramaz bilgilerle yıllarını heba etmek yerine, hakimlerin kişisel geçmişleri ve çalışırken hangi etkilere maruz kalarak karar verdikleri gibi unsurlar üzerinde çalışmalarını tavsiye ediyorum.

“Keza belirli bir hâkimin önünde davası olan kişilere de davanın nasıl sonuçlanacağı konusunda hukukçulara değil, gazetecilere veya bu etkiler konusunda bilgi sahibi olan diğer kişilere danışmalarını salık veririm.”

Kemal Gözler, ikinci makalesinde, sonuçlarını işte böyle özetlediği “ters dalga”ya direnebilecek bir hukuki çerçeveye sahip olmadığımızın artık iyice ortaya çıktığını; başlangıcında hem demokratik hem etkili olduğu düşünülen bu çerçevenin neden işlemediğini; hatalardan ders çıkarmak için hangi sorulara cevap aramamız gerektiğini (başka bir deyişle hangi demokratik ezberlerimizi ameliyat masasına yatırmamız gerektiğini) tartışıyor.

Yukarıda dediğim gibi, bu da Pazartesi günkü yazının konusu.

*Kemal Gözler, "Hukuk Nereye Gidiyor? Gözlemler ve Sorular", www.anayasa.gen.tr/hukuk-nereye-gidiyor.htm (Yayın Tarihi: 6 Aralık 2018).

**Kemal Gözler, "Demokrasi Nereye Gidiyor? Nerede Hata Yaptık?", www.anayasa.gen.tr/demokrasi-nereye-gidiyor.htm (Yayın Tarihi: 12 Aralık 2018).