Eskiden bu tarafa sıkça dile getirilen oryantalist iddialar vardır; ‘din toplumsal gelişmeyi engellemektedir’ diye… Burada kastedilenin herhangi bir din değil İslamiyet olduğunu anlamak için öyle çok araştırmaya da gerek yoktur, çünkü iddia sahiplerinin 19.yüzyıldan bugüne ‘geri kalmış toplumlar’ derken hep Müslüman toplumlardan bahsettikleri, dinden kasıtlarının da İslamiyet olduğu açıktır. İslamiyet, onların gözünde kocaman bir coğrafyanın geri kalmasının esas nedeni olmuştur!

“Onlar bunu söyler de onların söylediği her şeyi tartışmasız ‘doğru’ kabul eden Batıcılarımız durur mu? Hemen işe koyulurlar; ‘dinde reformdan’ ‘din Arapların olsun bize laiklik yeter’ diyenlere hatta laiklikten öteye geçilip düpedüz ‘din karşıtlığına’ varacak kadar meseleyi anlamaktan uzak bir tartışma sürdürülür.”

Fuat Sezgin hocanın vefatı üzerine söylenenlere bakınca konunun nereden gelip nerelere uzandığına dönüp bakmak gerekiyor.

DİN VE TOPLUM

“Mesele açıktır, sömürgecilik çağında hedef İslam coğrafyası, daha doğrusu Osmanlı bölgesidir; bu bakımdan önce İslamiyet daha sonra diğer dinler saldırıya maruz kalacaklardır. Ortadoğu, Afrika ve Asya’nın sömürgeleştirilmesi ile bu coğrafyalardaki din karşıtı hareketler arasındaki ilişki gözden kaçırılmamalıdır, dahası İslamiyet’e saldıranların bu alanlardaki Batılı dinlerin misyoner çalışmalarını yürüten merkezlerle irtibatları, en azından paralel çalışmalar içinde oldukları da gözden uzak tutulmamalıdır.”

Öncelikle şu hususun teorik olarak tespit edilmesi gerekir. Aynı dinler aynı zaman dilimi içinde farklı toplumlarda, aynı toplumsal değişme süreçlerine sebep olmayacakları, benzer toplumsal dinamikleri ortaya çıkarmayabilecekleri gibi; aynı dinler farklı zamanlarda farklı toplumlarda aynı toplumsal şartların meydana gelmesine de yol açmayabilirler. Bunun anlamı açıktır: Aynı din farklı toplumlarda farklı toplumsal süreçlerin ortaya çıkmasını sağlayacağı gibi, aynı toplumun farklı tarihsel dönemlerinde de farklı yorum, anlayış biçimleri, farklı zihniyet tarzları üzerinden farklı neticelerin ortaya çıkmasına da sebep olabilir. Bu durumda bütün dinler için geçerli olan bu temel gerçekliğin, din-toplum ilişkilerini inceleyen toplumsal teorinin yaklaşımlarından uzaklaşarak oryantalist kalıba dökülmesi, bilimsel değil ideolojik bir anlayışı yansıtmaktadır.

İşin daha garip tarafı 19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başlarında Weber gibi kurucu teorisyenler tarafından dahi meselenin oryantalist bir anlayışla ele alınmış olmasıdır. Oryantalist tutuculuğun ortaya koyduğu safsataları ayıklamak elbette sosyal bilimlerin işidir. Nitekim bu konuda özellikle sosyolojide bu mesele farklı biçimlerde ele alınmış, din olgusunun farklı tarihsel ve kültürel zamanlarda toplumun diğer kurumlarıyla ilişkisi, tarihsel birikim ekseninde yeniden değerlendirilmiştir.

BATI -DOĞU

Dinler toplumsal sistemin kurucu esasları, temelleridirler fakat dinin bir ‘kurum olarak toplumsal rolüyle’ bir inanç sistemi, bir kültür kaynağı olarak ‘insan davranışlarını düzenlemesi’farklılaşmaktadır. Bu sebepledir ki bir din belli bir tarihsel dönem içinde bütünüyle ‘yeni bir toplumsal tasavvur’ yaratıp, bunu yeni bir toplumsal gelişme hareketine hatta ‘devrime’dönüştürecek dinamizmi oluşturduğu halde, başka bir zamanda aynı etkileri ortaya koymaktan uzaklaşabilir. Buradaki ‘fail’ elbette ki din değil, dinin bu zaman kesitinde anlaşılmasını, yorumunu ve pratiğini yapan ‘davranış modeli’ içindeki toplumsallıklardır.

“O halde oryantalist iddialara dönersek, onlar bilim dışı oldukları kadar dinleri anlamaktan açıklamaktan da uzaktırlar. ‘İslamiyet Müslümanları geri bıraktı, Hıristiyanlık Batı’yı geliştirdi’ demek, tarih ve sosyoloji yoktur demenin farklı, ön yargılı kötü bir ifadesi olduğu kadar oryantalist saldırının da devam etmesi demektir.”