Arap- İslâm dünyasında ilkin “bahar sevinci”, sonra da bunu izleyen “karakış” koşulları, bütün dünyada “İslâm ve demokrasi” tartışmalarını canlandırdı. Bu zaten epey eski bir konudur ama belirli konjonktürlerde sönümlenir; şu son dönemde canlanması, yaygınlaşması, elbette ki şaşırtıcı değil.

Her Müslüman’ın demokrasiyi içtenlikle benimsemesi, sevmesi düşünülemez (öyle olsaydı İslâm dünyasının hâlihazırdaki durumunu açıklamak daha zor olurdu). Ama sevenler var ve onlar İslâmiyet ile demokrasinin birbiriyle bağdaşır şeyler olduğunu savunuyorlar.

Bunu bende savunuyorum ama bir biçimde savunuyorum. En geniş bağlamda, her ideolojinin (bana göre dinî inanç sistemleri de ideolojilerdir), yalnız “demokrasi” değil, her türlü ideolojik ya da kurumsal yapılanmayla bağdaşabileceğini düşünüyorum. Burada bir mümin Müslüman var, demokrasinin de iyi ve gerekli bir şey olduğunu düşünüyor; dolayısıyla o, bağdaşırlığı savunuyor, bunun için kanıt getiriyor. Şurada bir başka mümin Müslüman var, ama onun demokrasi konusunda görüşleri farklı; diyelim ki bunun bir “gâvur icadı” olduğunu düşünüyor, İslâm’a uymayacağına inanıyor. O da aynı genel kaynaklara bakacak (yani Kur’an’a ve Hadis’e), uymadığını gösteren sözleri seçerek görüşünü destekleyecektir.

Dolayısıyla, bu tartışmada öyledir ya da böyledir demek üzere, İslâm’a içeriden bakmak, sonuca varmak için yeterli ya da uygun yöntem değil. Bunu yapanlar ayetlerden, oldukça bağlam-dışı birkaç cümle seçiyor, ayrıca da “icma” diyor, “meşveret” diyor, bunlarla soruya cevap vermiş oluyorlar. Oysa bugün “demokrasi” dediğimizde, karşımızda uçsuz bucaksız bir umman var, teorisiyle, pratiğiyle, kurumlarıyla, geçmişiyle, geleceğiyle. Sorun da son analizde pratik bir sorun: “teoride İslâm bunlarla bağdaşabilir mi?” değil, öncelikle. Bağdaştığı bir örnek var mı? Tarihte görülmüş mü? Bu soruların cevabı olumsuz. Deneyler var, çabalar var, ama “Buyurun, işte örnek burada” denecek bir şey yok.

Geçmişte örneği olmasa da, bu, gelecekte olmayacağının kanıtı, göstergesi filan değil. Pekâlâ olabilir. Ama burada da, “Bizde ‘meşveret’ vardır, demek ki ‘demokrasi’ de olabilir” demek yeterli değil. Bunun cevabı, bence, teoride değil, pratikte verilecek bir şey.

Dünyadaki pratiğe bakınca, “İslâm ve demokrasi sentezi” denebilecek en önemli deneyimin hâlen Türkiye’nin deneyimi olduğunu düşünüyorum. Şüphesiz, burada bitmiş, tamamlanmış bir süreç yok, hattâ belki bir “yoldan çıkma” olayının geçerli olup olmadığının tartışılması gerekiyor. Ama “Arap Baharı” sonrası olaylara baktığımızda, oradaki mesafeyi görmemek mümkün değil.

Mısır’da, Suriye’de olanları seyrederken, demokrasinin bu ülkelerde başına gelen işlerin sorumlusunun İslâm olduğunu da düşünmüyorum, doğrusu. Şüphesiz her toplumsal olayda, her türlü toplumsal biçimlenmenin payı vardır; bu genel çerçevede İslâm’ın oralarda yaşanma biçiminin de payı olacaktır. Ama bence asıl sorun, arada dinî inanç olmaksızın, doğrudan doğruya bu toplumların demokratik kurumlarla ilişkilerinin zayıflığında aranmalı. Demokrasi, “Ey Demokrasi! Geldinse üç kere vur!” diye davet edilecek bir şey değil. Yaşanarak inşa edilecek bir şey. Tunus’ta, Libya’da, Mısır ve Suriye’de, bunca yıldır yaşanan ve inşa edilen şey demokrasi değildi. Ayaklanan halklar, evet, demokrasinin yokluğuna isyandı. Ama yokluğuna isyan etmek, onu “var etmek” anlamına gelmiyor.

“Şekilde” görüldüğü gibi.