Ayşe HÜR
Kuruluşundan itibaren bütçe açık verdiğinde Avrupalı ya da Osmanlı tebaası Levanten, Ermeni, Rum ve Yahudi bankerlere (bunlara Galata Bankerleri veya Galata Sarrafları denirdi) başvuran Osmanlı İmparatorluğu’nun bir ‘merkez bankası’ yoktu. Bu görevi ‘Bank-ı Osmanî-i Şahane’ (kısaca Osmanlı Bankası) yürütüyordu. Banka, 1853-1856 Kırım Savaşı dolayısıyla alınan kredileri izlemek üzere 24 Mayıs 1854’te, Alman Rothschild Ailesi, İngiliz Parlamentosu üyesi ve demiryolları yapımında öncü sermayedar Sir Joseph Paxton’un temsilcisi Atkinson Wilkin, Fransız Crédit Mobilier şirketinin sahipleri Péreire Kardeşler ve Galata Bankerleri’ni temsilen Théodore Baltazzi tarafından kurulan Londra merkezli Ottoman Bank’ın 27 Ocak 1863’te kendini feshederek İngiliz-Fransız ortaklığında ‘devlet’ bankasına çevrilmesiyle oluşmuştu. Osmanlı İmparatorluğu, kendisinin hiç bir biçimde kağıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak Osmanlı Bankası’na 30 yıl süre ile kağıt para ihracı imtiyazı vermişti. 29. yılda devlet, bankanın feshini talep etme hakkına sahip olacaktı. Eğer bu olursa, banka tedavüle soktuğu banknotların karşılığını altınla ödeyerek piyasadan çekecekti. Osmanlı Bankası’nın merkezi Galata’da idi. Ardından, İzmir, Selanik, Beyrut, Kalas ve Bükreş şubeleri açıldı.
Osmanlı Bankası, 1863-1914 yılları arasında çeşitli şekil ve miktarlarda banknot ihraç etti. Bu imtiyazın iki istisnası halk arasında ‘93 Harbi’ olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, savaş masraflarını karşılayabilmek amacıyla devletin ‘kaime’ (ilk kez 1840’ta basılan bir çeşit hazine bonosu) ihraç etmesiydi. Birinci Dünya Savaşı sırasında da benzer bir durum yaşandı ve Osmanlı Devleti, 1915 yılından itibaren dört yıl boyunca, altın ve Alman hazine bonolarını karşılık göstererek toplam 160 milyon liranın üzerinde banknot çıkardı. Bu durum, açıkça bankanın kuruluşu sırasında devletçe bankaya yapılan taahhüdü çiğnemek anlamına geliyordu. Ayrıca Almanya’dan 1914’te 95 milyon, 1915’te 80 milyon mark borç alınmıştı.
İTİBAR-I MİLLİ BANKASI
Osmanlı Bankası’nın gücünü kırmak için İttihatçılar tarafından 1916’da başlatılan ‘iktisadi cihat’ kampanyasında toplanan fonlarla 1917’de Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası (Crédit National Ottoman) kuruldu. Bankanın kuruluşunda İttihatçıların Maliye Nazırı Cavid Bey’in, gazeteci ve mebus Hüseyin Cahid (Yalçın) Bey’in, Bağdat Musevi tüccar Sason Efendi’nin İstanbul tüccarlarından Halepli Abud Efendi’nin ve Selanikli tüccar Tevfik Bey’in büyük katkıları olmuştu. Bankanın kuruluş sermayesi 4 milyon Osmanlı Lirası’ydı ve 400 bin hisseye bölünmüştü. Bu hisselerin sadece Osmanlı tebaası kişiler tarafından alınması şart koşulmuştu. İlk hissedar 200 hisse alan Padişah V. Mehmet Reşat olmuştu. İttihatçıların Tanin gazetesi de bu olayı övgüyle okurlarına anlatmıştı. Ancak hisse senedi satışı beklendiği gibi gitmedi. Elde kalan 100 bin hissenin devlet tarafından alınması için kanun çıkarılmak zorunda kalındı. Ayrıca bankaya gelir getirsin diye verilen Ergani madenlerinin imtiyazının işletme masrafları için Alman bankalarından kredi alınması gibi bir garabet yaşandı. Bunlara, bankanın ilk müdürünün Avusturya-Macaristan uyruklu Victor Veill olması da eklenince ‘iktisadi cihat’ın pek de başarılı olmadığı sonucu çıkarılabilirdi.
Nitekim savaşın da etkisiyle İtibar-ı Milli Bankası bir türlü ‘merkez bankası’ haline getirilemeyince, hem ‘evrak-ı nakdiye’ denilen son banknotlar, hem de Osmanlı Bankası’nın ‘devlet bankası’ niteliği, Türkiye Cumhuriyeti’ne aynen miras kaldı.
CUMHURİYET’İN İLK BANKNOTLARI
1924’te Osmanlı Bankası’nın banknot basma imtiyazı 1935 yılına kadar uzatılmıştı ama 30 Aralık 1925’te 701 Sayılı ‘Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun’la Osmanlı Bankası’nın imtiyazı kaldırılarak geçmişin mirasından kurtulma yolunda ilk adım atıldı. Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda başkanlığında, Ziraat, Osmanlı, İtibar-ı Milli, İş, Akhisar, Tütüncüler ve Akşehir bankalarının birer temsilcisinden oluşan bir komisyon dokuz aylık bir çalışmadan sonra, 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık kupürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılmasına karar verdi. Ülkede henüz banknot matbaası olmadığı için, İngiltere’de, Thomas de la Rue matbaasında 88 bin İngiliz altınına bastırılan bu banknotların üzerindeki metinler Arap harfleriyle Osmanlıca, kupür değerleri ise Latin harfleriyle Fransızca yazılmıştı.
Osmanlı döneminden farklı olarak banknotların üzerinde çeşitli resimler vardı. Birinci Emisyon paraların görsel kalitesi gayet yüksekti çünkü Ali Sami (Boyar) gibi ünlü bir ressam tarafından yapılmıştı. 1, 5 ve 10 liralık banknotlarında Mustafa Kemal’in resmi filigrana gizlenmişti. Ali Sami Bey’e göre 1 liranın ön yüzünde, ‘eski Ankara’yı temsil eden bir dağ motifi’, onun önünde ‘yeni Ankara’yı temsil eden Meclis Binası’ ile ‘milletin efendisi’ köylüyü temsil eden çift süren köylü resmi vardı. Arka yüzde ise eski Maliye Bakanlığı binası bulunuyordu.
5 ve 10 liralıkların ön yüzündeki, Kuva-yı Milliye ordusunun şapkasında kullanılana benzer bir ay-yıldız motifinin içinden atlayan ‘bozkurt’, ‘genç Cumhuriyet’i temsil ediyordu. 5 liranın arka yüzündeki Ankara Bent Deresi Köprüsü’nün resminin niye seçildiği anlaşılmamakla birlikte, 10 liraların arka yüzündeki Ankara Kalesi ve pırıldayan güneş, ‘yeniden doğuşu’ simgeliyordu.
Mustafa Kemal’in portresi 50, 100, 500 ve 1.000 liralık banknotların ön yüzünde karşımıza çıkacaktı. 50 liralığın arka yüzünde Büyük Taarruz’un şerefine Afyon Kalesi, 100 liralığın arkasında, Debbağhane Köprüsü (Taş Köprü) tarafından bir Ankara manzarası bulunurken, 500 liralık banknotun ön yüzünde Mustafa Kemal’le birlikte Sivas’ın Çifte Minareli Medresesi ile arka yüzdeki Sivas görüntüsü, Sivas Kongresi’nin resmi tarih yazımındaki önemine işaret ediyordu. Ama daha manalısı, 1.000 liralık banknotun arka yüzündeki yalçın kayaları yararak geçen Sakarya demiryolu hattı resmi idi. Bilindiği gibi o yıllardaki en önemli modernleşme projesi ‘ülkeyi demirağlarla örmek’ti.
Madeni para basmakta kısıt olmadığı için bu konuda daha önce adım atılabilmişti. Cumhuriyet döneminin ilk madeni paralarının üzerinde Darphane Müdürü Niyazi Asım Bey’in çizdiği sade ama güzel motifler vardı. İlk altın para (226 adet 5 liralık Cumhuriyet altınları) 5 Ekim 1925’de darbedildi.
MERKEZ BANKASI KURULUYOR
1927’de İtibar-ı Milli Bankası’nı bünyesine katan İş Bankası’nın ‘merkez bankası’ rolünü oynaması konusunda, Celal Bayar’la İsmet İnönü arasındaki savaşı, İnönü kazandı ve dünyayı sarsan 1929 Büyük Buhranı’nın etkisiyle, ayrı bir ‘merkez bankası’ kurma çabalarına hız verildi. Alman, İtalyan ve Fransız uzmanlara hazırlatılan raporların ışığında, 11 Haziran 1930'da ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kuruldu. (Merkez Bankası’nın özel hissedarları olması yüzünden ‘Cumhuriyet’ terimi sonuna ‘i’ takısını alamamıştı.)
1930’da kurulan Merkez Bankası’nın ilk banknotları 1937’de tedavüle çıkarılan İkinci Emisyon banknotlardı. 50 Kuruş ila 1.000 lira arasında değişen dokuz farklı değerdeki paralarda, 1 Kasım 1928’de yapılan ‘Harf Devrimi’nden dokuz yıl sonra ilk defa Latin alfabesi kullanılmıştı. Ön yüzlerinde Atatürk resmi bulunan banknotlardan sadece 50 kuruşluk Almanya’da, diğerleri ise İngiltere’de bastırılmıştı.
Böylece, 74 yıllık zahmetli sürecin sonunda iktidara sıkı sıkıya bağlı da olsa, bir Merkez Bankası’na kavuşulmuştu ama ‘milli’ banknot matbaasının kuruluşu için 1958 yılına kadar beklemek gerekecekti....
ABDÜLHAMİT’İN HASSA NAZIRI AGOP PAŞA
Konu açılmışken, bir kaç da ilginç Osmanlı iktisatçısından bahsedeyim. Bilindiği gibi, Osmanlı padişahları II. Abdülhamid'e gelene kadar şahsi mülk edinmiyorlar ancak geliri saltanat makamının harcamalarına tahsis edilen arazilerin yanı sıra, hanedan mensuplarının ikametlerine tahsis edilen binaları hayatta oldukları sürece kullanabiliyorlardı. 1839’da Tanzimat'ın ilanıyla sultanlara bu haklarının dışında yıllık 12 bin 500 lira maaş bağlandı. Bu o günün parası ile 12 milyon frank’a denk geliyordu. (Aynı dönemde Rus Çarı yılda 34 milyon, Avusturya-Macaristan İmparatoru ve Alman İmparatoru 19,5 milyon, İtalya Kralı 16 milyon, Britanya Kralı 13,5 milyon frank’a denk ödenek alıyordu.)
Daha şehzadeliği sırasında borsada oynayarak gelirini katlamayı başaran Abdülhamid başa geçtiğinde ilk olarak güvenebileceği bir Hazine-i Hassa Nazırı aramış ve şehzadeliği sırasında Osmanlı Bankası’ndan tanıdığı Agop (veya Hagop) Kazazyan’ı (1833–1891) seçmişti.
1879’da ‘Paşa’ unvanı ile Dolmabahçe Sarayı’nda bir daireye yerleştirilen Agop Kazazyan, kendisine güvenenleri mahcup etmedi ve iki defa da Maliye Nazırı oldu. Üstelik bu dönemlerde Hazine-i Hassa Nazırlığını da bırakmadı. Türkçe, Ermenice, Fransızca, İtalyanca ve Slavca konuşabilen Agop Paşa’nın hızlı yükselişinin ‘hoşgörülü’ (!) Müslüman-Türk kesimde ne gibi hisler uyandırdığı Şair Eşref’in şu dörtlüğünden anlaşılıyor: “Sadrazam yap/Denînin üstüne varsın gelen de bir denî olsun/Sadaret mührü memnu’ ise vermek müsülmana/Yahudi’den usandık, bir zaman da Ermeni olsun”.
AGOP PAŞA’NIN SUÇU
Denî bilindiği gibi ‘alçak’ demek. Peki Agop Paşa, Şair Eşref’in hakaretini hak edecek bir kariyer mi yaptı? Gelin siz karar verin: Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde sık sık memur maaşları ödenemezdi. 1888'de de benzer bir kriz yaşanmıştı. Memurların maaşlarını ödeyebilmek için Avrupa ülkelerine başvurulmuş, Galata sarraflarına bile borçlanılmıştı ama durum hala düzelmemişti. Şeker Bayramı’na birkaç hafta kala, gazetelerde, Maliye Nazırı Mahmud Celaleddin Paşa’nın merhum Ali Paşa’nın yalısını 30 bin liraya satın alma pazarlığı içinde bulunduğuna dair haberler çıkmıştı. Bir yıl önce Girit ihtilafını halletti diye Abdülhamid tarafından mükâfat olarak Maliye Nazırı yapılan Paşa haberi tekzip etti, fakat birkaç hafta sonra Levant Herald gazetesinde, Celaleddin Paşa’nın bayramdan önce Galata sarraflarından memur maaşlarını ödemek için kısa vade ile otuz bin lira borç aldığı, vade geldiği halde borç ödenmediği için sarrafları temsilen Unciyan, Şişmanoğlu, Eseyan, Yeni Dünya adlı kişilerin Babıali'ye başvurarak paralarını istedikleri yolunda bir haber çıktı.
Celaleddin Paşa’nın sarraflardan ‘memur maaşlarını ödemek için’ aldığını iddia ettiği borç ile almaya çalıştığı iddia edilen yalının fiyatının 30 bin lira olması çok şüphe çekiciydi. Sonuçta, padişahın konuyu araştırmak için bir komisyon kurdurdu. Komisyon Celaleddin Paşa’yı azletti, yerine Agop Paşa tayin edildi. Birkaç ay sonra gazeteler Eylül maaşlarının verileceğini bildiriyor, işleri düzelten Agop Paşa’nın çalışmalarını övüyorlardı. Yani Şair Eşref’in ettiği hakaret büyük bir haksızlıktı.
KIR ATIN PAŞA’YA ETTİĞİ
Agop Paşa, devletin kredi ilişkilerinde o zamana kadar tek kaynak olan Osmanlı Bankası'na alternatif olarak Kredi Liyone Bankası'nı (Banque Crédit Lyonnais) devreye sokan kişiydi. Ancak bu nedenle de Osmanlı Bankası'nın hışmına uğrayıp Maliye Nazırlığından uzaklaştırılacaktı.
Agop Paşa’nın ölümü ise Abdülhamid'in 1891’de kendisine hediye ettiği kır at yüzünden oldu. Yeniköy’de yaşlı annesiyle yaşayan Agop Paşa atıyla gezerken, çalıların arasından fırlayan bir kediden ürken at gemi azıya almış, Paşa’yı Kalender Kasrı'nın duvarına çarparak yere yuvarlamıştı. Ölümünden sonra Abdülhamit şöyle demişti: "Büyük bir servet yapabildiysem bu Agop Paşa'nın dirayeti sayesinde olmuştur. Mülkümü gayet iyi idare etmiş, yılda 500 bin altın gelir getirecek hale koymuştur. Özel kişilere ve vakıflara ait olmayan araziyi Sultan malı ilan etmek fevkalade bir fikirdi…”
İLK OSMANLI LİBERALLERİ
Bu coğrafyada modern anlamda iktisat ile ilgilenmiş ilk Osmanlılar da Ermeni asıllı aydınlardır. Örneğin Nigoghayos Zorayan’ın 1849 yılında İstanbul'da, Mühendisyan Matbaası’nda basılan "Kaghakagan Dindesutyan Vra Deghegutyunner" [Ekonomi politik hakkında malumatlar] kitabı, bu alanda bir ilk olarak kabul edilir. Zorayan, devrin Sadrazamı Mustafa Reşit Paşa'nın şahsi sarrafı ve Gümrük Emini Mıgırdıç Cezayirliyan'ın muhasebeciliğini yapıyordu. Bu ilişkileri sayesinde Cezarlıyan’ın Hasköy’de kurduğu okulun başına geçirilmiş, kitaplarını eğitim dünyasına tanıtma fırsatı bulmuştu.
Bu konudaki bir başka öncü eser, Bab-i Ali Tercüme Odası Reisi Sahak Abro[yan]'ın (Osmanlı kaynaklarında Sehak Ebru olarak geçer) 1852’de İstanbul’da yayımlanan, yarı tercüme yarı telif eseri İlm-i Tedbir-i Menzil adlı kitabıydı.
MİKAEL PORTUKAL PAŞA
Ama ilk Osmanlı liberalleri denince akla, Mikael Portukal Paşa (1842-1897) ile Sakızlı Ohannes Paşa (1836-1912) gelir. (Liberalizmin ve Ermeniliğin bugün adeta küfür sayıldığını düşününce, acaba bu hikayeyi hiç anlatmasaydım diye düşünmüyor değilim.)
1860’lardan itibaren Mülkiye Mektebi’nde maliye dersleri veren Mikael Portukal Paşa, 1888’de Celaleddin Paşa’nın başını yiyen mali skandal sırasında Nazırlıkta Nezaret Müsteşarı idi. Celadettin Paşa’nın yerini Agop Paşa alırken, Portukal Paşa da görevinden olmuştu. Ancak işsiz kalmadı, II. Abdülhamid şahsi servetinin idaresini Paşa’ya teslim etti. Maden ve petrol işletme imtiyazlarını Abdülhamid'in şahsi mal varlığı haline getiren Mikail Portukal Paşa’ydı.
SAKIZLI OHANNES PAŞA
Mikail Portakal Paşa1897’de öldüğünde, Abdülhamid’in Hazine-i Hassa Nazırlığı görevini Sakızlı Ohannes Paşa devraldı. Ohannes Paşa, 1860’lardan beri Maliye Mektebi'nde kısaca ‘İlm-i Servet’ diye anılan iktisat derslerini veren çok yönlü bir fikir adamıydı. O yıllarda Mekteb-i Mülkiye’de öğrenci olan Ahmet İhsan bu iki paşanın önemini şöyle anlatır: "Dünyada hayatın ancak iktisat üzerine kurul¬muş olduğunu, milletlerle memleketler kuvvetinin her şeyden ziyade mâlî teşkilat ve sa'yden (emek) çıkaca¬ğını Mülkiye mezunlarına hep bu hocalar telkin etmişti. Sarıklı hocalardan ve evlerimizdeki atala¬rımızdan dinlediğimiz batıl itikatları, yani fena surette tefsir edilmiş olan ‘kısmet’, ‘kanaat’ ve ‘fânî dünya’ akidelerinin boşluğunu, garpte i'tilâ etmiş (Batı’da ortaya çıkmış) olan ilmî ve fennî görüşler sayesinde tetkik ve hallolunması lazım gelen meseleleri; kurûn-ı vustâ (Ortaçağ) kafasıyla düşünmekteki tehlikeleri bu iki ho¬cadan öğrenmiştim. Hülasa bütün Mekteb-i Mülkiye'de okuyanlar başka türlü yetişiyordu. Babala¬rımızın görüş ve kanaatlerinin zıddına mefkûreler alıyorduk.”
Liberal düşünceleri ile Jön Türk hareketini derinden etkilemiş olan Sakızlı Ohannes Paşa’nın 1881 tarihli Mebad-i İlmi Serveti Milel adlı ders kitabı, Osmanlı Devleti’nde yayınlanan ilk klasik iktisat kitabı sayılır. Kitabın adı, İskoç iktisatçı Adam Smith’in ‘Milletlerin Zenginliği’ adlı kitabının hemen hemen aynıdır. Ohannes Paşa’nın imparatorluğun kalkınması için serbest rekabeti gerekli gördüğü, himayecilik, devletçilik ve tekelciliğe, narha (devletin fiyatları belirlemesine) karşı olduğu görülür.
Devletin ulaşım hizmetlerini, özellikle demiryolu ve demiryolu alanındaki yapım ve işletme faaliyetlerini bütünüyle özel şirketlere bırakılması gerektiğini belirten Ohannes Paşa, serbest ticaretin temeli olan mülkiyet hakkı üzerinde durmuş, bireysel çıkarlarla, toplumun genel çıkarları arasındaki uyumun serbest ticaret ve rekabet sayesinde adeta kendiliğinden sağlanacağını vurgulamıştır. Paşa’nın, o dönemde Avrupa’da tartışılmakta olan sosyalizmi eleştirdiği ve insan doğasına aykırı bulduğu görülür. Ohannes Paşa’yla başlayan liberalizm düşüncesinin izleyicileri Münif Paşa, Cavit Bey, Prens Sabahattin, Ahmet Ağaoğlu gibi isimler olacaktır. (Doğan Avcıoğlu’na göre Cumhuriyet döneminin başbakanlarından ve 1930’da kurulan Serbest Fırka’nın genel başkanı Fethi Okyar da bu ekoldendir.)
Bu arada, Sakızlı Ohannes Paşa’nın Mekteb-i Fünun-ı Nefise-i Şahane’de estetik üzerine verdiği ders notlarını bir araya getirerek yayınladığı Fünun-u Nefise Tarih-i Medhali (Güzel Sanatlar Tarihine Giriş) adlı eserin Osmanlı’da ‘estetik düşünce’ tarihinin ilk kitabı sayıldığını, idare usulü derslerine ilişkin ulaşılabilen ilk kaynağın da yine 1884 yılında Mektebi Mülkiye dördüncü sınıf öğrencileri için hazırladığı ders notları olduğunu belirtelim. Ekim 1908’e kadar Hazine-i Hassa Nazırlığı’nı yürüten Ohannes Paşa, bu tarihte kendi rızası ile emekliliğe ayrılmış, bütün zamanını filoloji ve sözlük çalışmalarına hasretmiştir.
Ohannes Paşa ve Portukal Paşa, İstanbul-Şişli’deki Ermeni Katolik Mezarlığı’nda yatmaktadır. Liberalizm ise, başına ‘neo’ eki almış haliyle Türkiye’de pek çok kişinin nefretini toplamaya devam ediyor...
Özet Kaynakça
Zafer Toprak, İttihad-Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik, 1914-1918, Homer Kitabevi, 2003; Kaya Bayraktar, “Osmanlı Bankasının Kuruluşu”, Cumhuriyet Üniversitesi,. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2002; İlhan Tekeli, Selim İlkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, T.C. Merkez Bankası Yayınları, 1997; Tanju Demir, “Cumhuriyet Dönemi Paralarında Siyaset ve İdeoloji”, 75 yılda Para’nın Serüveni, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998, s 11-28; Arzu Tozduman Terzi, “Osmanlı Maliyesinde Söz Sahibi Üç Ermeni Nazır: Agop, Mikail ve Ohannes Paşalar”, 23-24 Nisan 2002 Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu’na sunulan bildiri; Tevfik Çavdar, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), İmge Yayınları, 1992.
Yorum yazarak yorumunuzla ilgili doğrudan veya dolaylı tüm sorumluluğu tek başınıza üstleniyorsunuz. Yazılan yorumlardan Marmara Yerel Haber (marmarayerelhaber.com) hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz.
- NARİN GÜRAN CİNAYETİ VE KOLEKTİF TRAVMA
9.09.2024 - GÜNÜN OLAYI (12. SURP HAÇ KİLİSESİ AYİNİ) VESİLESİYLE HAFIZA TAZELEME
9.09.2024 - Seyit Rıza ve altı arkadaşının idamının 85. yılında: İnönü mü, Bayar mı, Atatürk mü sorumlu?
17.11.2022 - 160 yıllık mesele: Harf İnkılabı
6.11.2022 - Çağımızın Bir (Başka) Kahramanı: Topal Osman
7.06.2019 - 'Fahreddin Paşa' polemiği ve Erdoğan'ın 'dikkat dağıtma' stratejisi
26.12.2017 - Sene 1871: 72 günlük 'muzaffer ve mağlup' Paris Komünü
21.03.2016 - Harem: Efsaneler, gerçekler
13.03.2016 - Tarihten Kara Fatma portreleri
6.02.2016 - 1938 Donanma Davası
28.02.2016
Yazarlar
-
Bekir AĞIRDIR'Yeni Türkiye'de umudu yalnızca 51 kişilik komisyona bırakmalı mıyız? 11.08.2025 Tüm Yazıları
-
Akdoğan Özkanİsrail ordusu, Gazze’de ekilebilir arazileri de sıfırlıyor 11.08.2025 Tüm Yazıları
-
Yıldıray OĞURÜzgünüm, kimse Türkiye’yi bölmek istemiyor 11.08.2025 Tüm Yazıları
-
Fehim TAŞTEKİNZengezur’a Trump kaması: Kime niyet kime kısmet? 11.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet TIRAŞKOMÜNİST BİR YAZAR VE“İKİ KADIN İKİ AŞK…” 11.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet Ali ALÇINKAYA15 Ağustos Toplumsal Devrime Giden Yol... 11.08.2025 Tüm Yazıları
-
Taha AkyolYargı niye böyle? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
İsmet BerkanDevleti yönetenler milletlerine güven vermek istiyor olsaydı… 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Doğu ErgilYolsuzluk: Çürümenin Kurumsallaşmış Hali 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mümtazer TÜRKÖNE“Norm Devlet” üzerinde 19 Mart gölgesi 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Fehmi KORUÇevremiz çok bilinmeyenli bir denklem gibi, yoksa bilinebilir mi? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Cafer SolgunÖzlemek ne uzun bir mesafe, Dersim… 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Hakan AlbayrakKadife eldiven zamanı 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ümit AkçayBir dönüm noktasında mıyız? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
İlhami IŞIKYeni Süreç, korkular ve umutlar 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Berrin SönmezTeo-politik inşaya karşı dinsel bireycilik: İtaat mı? İtiraz mı? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
İlker DEMİRBU KOMİSYON NE ÇÖZER? 10.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mustafa KaraalioğluGeri dönülmez çözümde son düzlük... 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Akif BEKİHakan Fidan'ın diploması 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mesut YEĞENSüreç Olmasaydı 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Zeki ALPTEKİNÜretici Güçlerin Gelişiminin Motorlarından Biri Olarak Toplumsal-Sınıfsal Mücadeleler 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
İbrahim KirasHükümet yalanladı konu kapandı 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ali BAYRAMOĞLUSiyaset CHP’siz, CHP siyasetsiz olmaz 9.08.2025 Tüm Yazıları
-
Figen ÇalıkuşuÇeteler çağı ve muhteşem çöküş… 8.08.2025 Tüm Yazıları
-
Murat SevinçKürt sorunu, komisyon ve Marx… 8.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet OcaktanAK Parti kendini nasıl bu hallere düşürdü… 8.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ümit KARDAŞAdemimerkeziyet: Dikey güçler ayrılığı ya da paylaşımı 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Tanıl BoraÇağdaş Türkiye 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Cemile BayraktarŞeffaf, açık ve çoğulcu 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet Y. YılmazAYM kararı yargıyı bağlayacak mı? 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet ALTANBasın Tarihi: “İmralı’da Bir Mahkûm” 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Ali BULAÇİsa’nın takipçilerine sığınan Muhammed’in takipçileri 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Gökçer TahincioğluKalorifer kazanından rektör danışmanlığına ve öğretim görevliliğine uzanan yol: Sahte diplomaya ne g 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Nevzat CİNGİRTUtanmazlığın ve Çürümüşlüğün Belgesi: Sahte Diploma Skandalı 7.08.2025 Tüm Yazıları
-
Çiğdem TOKERİki öncü şirkete nasıl sızıldı: Denetimsizliğin çürüttüğü devlet 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Bahadır ÖZGÜR‘Dijital devlet’ işgali: Girilmedik kurum yok! 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Eser KARAKAŞMeslek liseleri tartışmaları (1) 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Erol KATIRCIOĞLUDemokratlar, ümmetçiler, ırkçılar 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Murat BELGEKaş yaparken göz çıkarmak 6.08.2025 Tüm Yazıları
-
Vahap COŞKUNKalemşörler ve Çubuk Ustaları da Silah Bıraksın! 5.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mahfi EgilmezEkonomiyi düzeltmekle iş bitmez 5.08.2025 Tüm Yazıları
-
Hakan TAHMAZTerörsüz Türkiye hedefi: Hukukun ve siyasetin rolü 5.08.2025 Tüm Yazıları
-
İbrahim KahveciÇürüme! 4.08.2025 Tüm Yazıları
-
Abdurrahman DilipakPartiler ve toplum nereye gidiyor? 3.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet TEZKANErdoğan’ın korktuğu başına geldi 3.08.2025 Tüm Yazıları
-
Gökhan BACIKBatı, Türkiye, ulus-devlet: Vazgeçmenin fırsatları ve riskleri 3.08.2025 Tüm Yazıları
-
Elif ÇAKIRKomisyon hayırlara vesile olsun inşallah… 2.08.2025 Tüm Yazıları
-
Hakan AKSAYAzerbaycan ile Rusya arasında savaş çıkar mı? 1.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mücahit BİLİCİHıristiyanlıktaki “kurtuluş” fikrinin İslamda yeri olabilir mi? 1.08.2025 Tüm Yazıları
-
Akın ÖZÇERSüreç ya da Çözüm Komisyonu 1.08.2025 Tüm Yazıları
-
Berat ÖZİPEKEzberler bozulurken mağduriyetler de son bulmalı 1.08.2025 Tüm Yazıları
-
Alper GÖRMÜŞZora girmiş bir anlatı: “ABD emperyalizminin değişmez stratejik hedefi bağımsız Kürt devleti” 1.08.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet AKAYAnkara, CHP, Çözüm Süreci ve Şam Arasındaki Tıkanıklık: 29.07.2025 Tüm Yazıları
-
Umur TALUKötülük durur durur, seni de vurur! 29.07.2025 Tüm Yazıları
-
Mensur AkgünSuriye’de istikrarı sağlamak mümkün mü? 27.07.2025 Tüm Yazıları
-
Abdullah KıranYeni süreç ve Suriye denklemi 27.07.2025 Tüm Yazıları
-
Ahmet TAŞGETİRENBeyaz Toroslu savcı olayına iktidar nasıl bakıyor? 27.07.2025 Tüm Yazıları
-
Kemal CANTartışmayı kazanmaktan önce becermek gerek 21.07.2025 Tüm Yazıları
-
Sedat KAYABeşiktaş düzene karşı çıktı: Sessiz devrimin adı olacak 19.07.2025 Tüm Yazıları
-
Ali TürerULUSAL KİMLİK DAVASI 18.07.2025 Tüm Yazıları
-
Hasan Bülent KAHRAMANTaşıyıcı koalisyonlar ve ormanın içindeki CHP 17.07.2025 Tüm Yazıları
-
Taner AKÇAMAcaba Kürt sorununun önündeki engel “Atatürk miti” mi? 14.07.2025 Tüm Yazıları
-
DOĞAN ÖZGÜDENKürt ulusunun kavgasında bir sosyalist lider 13.07.2025 Tüm Yazıları
-
KEMAL GÖKTAŞDemirtaş’a Kobane mahkumiyeti: Gerekçedeki “10 kusurlu hareket” 28.06.2025 Tüm Yazıları
-
Cihan AKTAŞTahran bir kez daha bombalanırken 23.06.2025 Tüm Yazıları
-
Cansu ÇamlıbelCHP Grup Başkanvekili Gökhan Günaydın: CHP anayasa değişikliği masasına oturmayacak, öyle bir komisy 18.06.2025 Tüm Yazıları
-
Aydın SelcenDemokrasiye giderken cumhuriyetten olmak 17.06.2025 Tüm Yazıları
-
Hikmet MUTİAsoyşeytit Pres ' den Cemşit K.nın canlı PKK kongre izlenimleri... 13.05.2025 Tüm Yazıları
-
Metin Karabaşoğlu‘Türkiye Müslümanları’ kimler oluyor? 11.05.2025 Tüm Yazıları
-
Ahmet ÖZTÜRKÇetin Uygur bir kitaba sığar mı? 10.05.2025 Tüm Yazıları
-
Sezin ÖNEYKopukluk ve “Anadolu Kırılması” 25.04.2025 Tüm Yazıları
-
Baskın ORANRahip Brunson ve öğrenci Rümeysa 25.04.2025 Tüm Yazıları
-
Yüksel TAŞKINİktidar milli iradeyi “tapulu arazisi” sandığı için büyük bir bedel ödeyecek 22.04.2025 Tüm Yazıları
-
Ayhan ONGUNDEMOKRATİK EĞİTİM MÜCADELESİNE ADANMIŞ YAŞAMLAR 21.04.2025 Tüm Yazıları
-
Nuray MERTVeda ediyorum 15.04.2025 Tüm Yazıları
-
Hasan CEMALTerörsüz Türkiye! İyi güzel, peki ya demokratik Türkiye?.. 14.04.2025 Tüm Yazıları
-
Gülçin AVŞARŞizofrenik yurttaşlık 14.04.2025 Tüm Yazıları
-
Pelin CENGİZTrump’ın yeni vergileri diye yazılır, ‘post modern merkantilizm’ diye okunur 7.04.2025 Tüm Yazıları
-
Cennet USLUİktidar neden umduğunu bulamadı? 2.04.2025 Tüm Yazıları
-
Mehveş EVİNBoykot ve sokaklar neden bu kadar korkutuyor? 2.04.2025 Tüm Yazıları
-
Hayko BAĞDATSokaklarda yükselen ses 28.03.2025 Tüm Yazıları
-
Selva Demiralpİmamoğlu krizi ve ekonomik yansımaları 20.03.2025 Tüm Yazıları
-
Selami GÜREL“Adı belirsiz” süreç hızlı ilerliyor 16.03.2025 Tüm Yazıları
-
Halil BERKTAYPKK ve Türk solcuları (4) “Dağlarında gerilla var memleketimin” 16.03.2025 Tüm Yazıları
-
Etyen MAHÇUPYANKürt ‘açılımı’nın nedeni Suriye değil, Türkiye! 15.03.2025 Tüm Yazıları
-
Haluk YurtseverKaosta 'hegemonya' arayışı 11.03.2025 Tüm Yazıları
-
Arzu YILMAZHodri Meydan 10.03.2025 Tüm Yazıları
-
Doğan AKINAhmet Sever: Eşsiz, kırgın, yalnız… 26.02.2025 Tüm Yazıları
-
Aydın ÜnalParti ve iktidar 25.02.2025 Tüm Yazıları
-
Murat YETKİNCHP’ye açılan soruşturmaların ortak hedefi Ekrem İmamoğlu 12.02.2025 Tüm Yazıları
-
Ümit KIVANÇİç duvarlar 10.02.2025 Tüm Yazıları
-
Ahmet İNSELOtoriter Nasyonal-Kapitalizmin Yeni Eşiği: II. Trump Devri 5.02.2025 Tüm Yazıları
-
İhsan DAĞIİmamoğlu nasıl kurtulur? 1.02.2025 Tüm Yazıları
-
Mehmet Ata UÇUMDEVLET VE KÜRTLER SORUN DEĞİL KONU! 26.01.2025 Tüm Yazıları
-
Şeyhmus DİKEN“Mesele”yi hayatın içinden çözmek 26.01.2025 Tüm Yazıları
-
Kemal ÖZTÜRKKürt meselesindeki psikolojik bariyerler 17.01.2025 Tüm Yazıları
-
Seyfettin GürselEkonomik büyümede iyimser olunabilir mi? 13.01.2025 Tüm Yazıları
baris seven
Allah bu mubarek Ramazanda size biraz akıl versin. Versin ki AKPye yaranmak için bize bu kadar anlamsız, mide bulandırıcı herşeyi aynılaştıran boş söylemlerinden birazcık kurtulalım. Karayılan yol ateşkes koşulları dedi. Peki ya senin göklere çıkardığın Erdoğan? Niye ondan bahsetmiyorsun? Yoksa senin muhatabın sadece BDP ve PKK midir. Yoksa Kürtler kendi kendilerine gelin güve olmuş savaşıyorlar mı? Nedir, ne demek istiyorsun, toplum bu kadar aptalmı yanı? Biraz adap adap!