Bu hafta, bir grup vatandaşın haklarından mahrum edilmesiyle ilgili çok dramatik bir örnekle daha karşı karşıya kaldık. Prof. Dr. Haluk Savaş’ın tedavi nedeniyle yurt dışına çıkmak için yaptığı pasaport başvurusu reddedildi. Yargılandığı davadan beraat etmiş, mahkeme tarafından yurt dışı yasağı kaldırılmış olması da bir sonuç vermedi. Sosyal medyada büyük tepkiyle karşılanan durum, Savaş’ın “yaşam hakkıma ulaşmaya çalışıyorum” çağrısı dolayısıyla, haklı olarak vicdani bir mesele olarak ele alındı. Olay, 12 Eylül yönetiminin tedavisi için yurt dışına gitmek isteyen Ruhi Su’ya pasaport vermemesiyle karşılaştırıldı. İktidardaki, yönetimdeki insanların kaybolan merhametine, yok olan vicdanlarına seslenildi. Elbette mesele vicdansızlık veya merhametsizlik gibi ifadelerin bile hafif kaldığı bir durum aslında. Ancak meselenin ahlaki tercihlerle, kötü olma özgürlüğüyle sınırlanamayacak çok daha derin bir içeriği var. İnsanlığın vardığı noktanın en temel metinlerden biri olan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde işaret edilmiş ve güvenceye alınmış temel haklar, yüzyıllardır mücadelesi verilen eşit yurttaşlık ve geçen yüzyılda büyük ölçüde gezegenden temizlenmiş olan ayrımcılıkla ilişkili bir içerik. AİHM’in kuruluş ve varlık gerekçesini inkar ederek, iş yükü bahanesiyle korumaktan kaçındığı haklarla ilgili bir içerik. Kendine veya yakınına doğrudan dokunana kadar, “başkasının” meselesi gibi algılanan çok temel bir sorunla bağlantılı bir içerik.

Türkiye’de artık tartışma götürmez bir durumla ile karşı karşıyayız. Etiketlenen bir grup vatandaşın, birer infaz kurumuna çevrilmiş mahkemeler eliyle, idari kararlarla, fiili uygulamalarla bazı hakları kullanması hatta bu haklara sahip olması engelleniyor. Daha önce dünyada çeşitli örnekleri görülen ırk, renk, din, cinsiyet farklarına bağlı ayrımcılık, politik görüş kıstasına göre yapılan tasnifle açıkça uygulanıyor. Örneğin, Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanı, CHP lideri Kılıçdaroğlu’na linç girişimini “protesto hakkının anayasal koruma altında olduğu iddiasıyla savunurken, tamamen keyfi olarak pek çok barışçı gösteriye, hatta basın açıklamasına “izinsiz olduğu” gerekçesiyle polisler saldırıyor. KHK’lıların seçme ve seçilme hakkı tartışma konusu yapılıyor, seçilmiş belediye başkanlarına ve meclis üyelerine mazbataları verilmiyor. Prof. Dr. Haluk Savaş’ın yaşadığı mesnetsiz yurt dışı yasağı bütün KHK’lılara -hak arama yolları da kapatılarak- uygulanıyor. Can Dündar’ın eşi Dilek Dündar’a uygulanan pasaport yasağı örneğinde görüldüğü gibi, bu keyfi uygulama için KHK şartı veya soruşturma olması da gerekmiyor. Kadıköy’de “Soma protestosu” sırasında görevli emniyet yetkilisi İmamoğlu’nun “her şey çok güzel olacak” sloganının valilikçe yasaklandığını söyleyebiliyor. Yani hem söyleme mecburiyeti hem yasağı aleniyet kazanmış durumda. Seçme seçilme, seyahat, iş, hak arama ve bunun gibi daha pek çok alanda, eşit yurttaş olmanın sağladığı güvenceler ve haklar bir grup insan için kaldırılmış görünüyor.

Gelinen noktada yaşananı hak ihlali değil de hak ilgası olarak tarif etmek daha doğru. Çünkü bir şeyin hak ihlali olarak tartışılabilmesi ve bir uygulama sorunu olarak konuşulabilmesi için, söz konusu hakkın kabul edilmiş, bu hakkın dayandığı normun geçerli ve yürürlükte olması gerekir. Oysa pek çok durumda hakkın kullanılmasıyla ilgili bir kısıtlamadan değil, o hakkın var olup olmadığından bahsediliyor. Mesela anayasanın açık hükümlerine rağmen “gösteri yapılabilecek yerler” ve “gösteri yapabilecek gruplar” diye kategoriler oluşturuluyor. Üstelik bu gizlenip saklanarak değil, açık açık ilan edilerek, gösterilerek yapılıyor. Özellikle KHK’lılarla ilgili pek çok konuda, hakların ihlalinden çok -hak arama yolları da tıkanarak- hakların yok sayılmasından söz etmemiz gerekiyor. YSK’dan bu yönde karar çıkmamış olsa da, iktidar sözcülerinin “KHK’lıların oy kullanmaması gerekir” diye dilekçe vermesi bile ayrımcılık aklını göstermek için yeterli. Zaten insanların oy kullanma hakkını almasa bile seçilme hakkını alan YSK, ardından kazanılmış seçimi de iptal etmekte sakınca görmedi. Hukuk dışı idari tasarrufların, yasaklamaların çoğunda da, sadece sıklıkla sınırlı olmayan bir sistematik durum söz konusu. Politik görüşe göre farklı hukuk, farklı hak ve farklı muamele meselesindeki etiketleme (fişleme) de, devleti yöneten en üst merciler tarafından açık talimatlarla ortaya konuluyor. Meydanlardan, medyadan fişleme görevlendirmeleri, “kayda alınma” tehditleri yağdırılıyor. Böylesi bir duruma karşı, vicdanları, merhameti, insanlığı geri çağırmanın yeterli olduğu düşünülebilir mi? Konu bir insaf sorununa indirgenebilir mi? “Memleketin bu hali kanıma dokunuyor, canımı acıtıyor, nasıl böyle olduk?” demek eleştiri sayılabilir mi? Son olarak, Türkiye’deki bütün hak ihlallerine karşı “iç hukuk yollarını tüketme” şartı koşan uluslararası hukuk çevrelerine de şunu söylemek gerekir: İç hukuk (aslında tüm hukuk) Türkiye’deki iktidar tarafından tüketilmiştir.