Bugün, Başbakan Adnan Menderes’in idamının yıldönümü. Tarihçi Yılmaz Öztuna, Bir Darbenin Anatomisi kitabında 1876’da Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilip katledilmesiyle sonuçlanan darbeyi anlatır.

Kitabı okurken pek çok sayfanın sonraki darbeler için de yazılabileceğini fark ettim. Cuntaların ruh hali, yaşanan mağduriyetler, darbeye zemin hazırlayan gafletler ve yargılama safahatları çok benzeşiyor. Mağduriyetlerden başlayalım.

Berin Menderes’in, Yassıada’da yargılanan eşi Başvekil Adnan Bey’e yazdığı mektuplar darbecilerin tıynetini gösteren ibret vesikaları. Aydınlı zengin bir çiftlik sahibi olmasına rağmen avukat tutmakta zorlanan Menderes’in eşi, çaresizlik içinde şunları yazıyor: “Üzülmemen için pamuk paralarına el konulduğunu ve Ziraat Bankası’nda bloke edildiğini sana bir türlü bildirememiştim. Bir şey satma imkânı da yok. Evde eşyamız yok. Avukatlara vermemiz için herhalde bir şeyler düşüneceklerdir. Ben avukat ücreti için yazdığım dilekçeye cevap alamadım. Belki seninkine cevap verirler.”

Benzer bir mektubu ondan yaklaşık 90 yıl önce Pertevniyal Valide Sultan yazmıştı. Sultan Abdülaziz’in annesi kendilerine sahip çıkan 2. Abdülhamit’e yaşadıklarını şöyle yazmıştı: “Bir padişah vâlidesinin ne hale düştüğünü ileriki nesillerin görmesi için bu eşyanın hatıra olarak saklanmasını istiyorum. Üç padişah (kocası İkinci Mahmud, üvey oğlu Sultan Mecid, oğlu Sultan Aziz) sayesinde nail olduğum büyük servetin mühim kısmını cami, mektep, kütüphane, çeşme, türbe gibi hayır eserlerine, yardım isteyen muhtaçlara harcadım. Gerisi, Sultan Abdülaziz tahttan indirildiği gün Dolmabahçe Sarayı yağma edilirken alındı. Birkaç parça, oğlumun şehit edildiği gün kulaklarımdan ve parmaklarımdan koparılıp odamdan çalındı. Yolladığım beyaz Hint keteninden entari, göreceğiniz gibi kızıla boyanmıştır. Bu boya, amcanız Sultan Abdülaziz’in mübarek kanıdır… Bu entari üzerimde olduğu halde Topkapı Sarayı’na gönderildim ve 33 gün sırtımdan çıkarıp değiştirme imkânım olmadı!”

Abdülaziz Han ve Menderes’in katledilme sahneleri de birbirine çok benziyor. Tek fark birincisini açıkça öldüremeyecekleri için intihar süsü vermeleri. İki cinayet de herhangi bir insana yapılmayacak muamelelerle tahkir edilerek işlendi. Maalesef cuntanın işini kolaylaştıran gafilce tavırlar da çok benzeşiyor. Her ikisinin de etrafı kuşatılmış ve yaklaşan tehlikeyi görmesi engellenmiş. Her ikisi de yapılan ihbarları kaale almamış, dolayısıyla tedbirli davranmamıştı. Cuntanın lideri Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın padişahı daha önce zehirletmeye çalıştığını düşünürsek Turgut Özal da fotoğraf karesine giriverir. Cuntanın diğer fertlerinin kopyalarını da bulmak zor değil. Şura-yı Devlet Reisi ve eski Adliye Nazırı Mithat Paşa’nın yerine Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay başkanlarından yeterli sayıda isim yazabiliriz. Darbenin fetvacısı Şeyhülislam Hayrullah Efendi’yi temsil eden dinî kisveli adamlara da kolajda yer verebiliriz.

Biraz da mahkeme safahatından bahsetmek istiyorum. Darbeden 93 gün sonra tahta kerhen çıkarılan 2. Abdülhamit amcasının kanını yerde bırakmamak için mahkeme sürecini başlattı. Mithat Paşa’dan dolayı bütün dünyanın dikkat kesildiği adil bir yargılama yapıldı. Mahkeme, Mithat Paşa’nın şovlarına sahne oluyordu. Reddi hakim talebi, cinayet zanlılarına 27’şer ve diğer sanıklara 94 soru sormak istemesi mahkemeyi tıkama gayreti olarak yorumlandı. Mahkeme başkanı Hristo Forides Efendi sonunda dayanamayıp şu uyarıyı yapıyor: “Sanıkları müdafaa şahidiniz olarak dinletmek istediniz, kabul ettik. Suallere başlamanız gerekirken nutuk veriyorsunuz. Anlaşılan biz hâkimlere değil gazetecilere hitap ediyorsunuz. Buna izin vermem. Müdafaanıza başlayınız.” Çok tanıdık değil mi?