Minarelerinde yeniden ezan okunan, içinde yeniden namaz kılınan bir Ayasofya hayali, bu yönüyle Türkiye’nin “Batı dünyasının tahakkümünden bağımsızlaşması” ve “kökleriyle yeniden buluşması” tasavvurunu temsil ediyordu. Çünkü İstanbul’un cami-i kebirinin müze yapılması Batı karşısındaki yenilgimizin kabulünün ve içselleştirilmesinin tezahürü olarak görülüyordu.

Diğer yandan, son dönemde Batı dünyası karşısındaki entelektüel, ekonomik, siyasi ve askeri alanlarda uğradığımız mağlubiyeti unutturacak veya önemsizleştirecek kadar şan ve haşmet dolu olan tarihimizin hatırasıydı Ayasofya. Bir gün yeniden o haşmetli maziyi ihya etme ümidimizin de sembolüydü. 

(Bugünkü perişan halimize bakmak yerine geçmişteki güzel günlerin hatırasıyla avunmak elbette sağlıklı bir psikolojinin tezahürü değil. Keza diyelim ki Süleymaniye’yi inşa etmiş olmakla değil, Ayasofya’yı ele geçirmiş olmakla övünmek de sağlıklı bir yaklaşım değil. Ama toplumdaki bu yaklaşımı var eden dinamikleri anlamaya çalışmak olmalı aydınların görevi, kınamak değil. Bu durumu, sözgelimi, mağlubiyet travması yaşayan toplumun bilinçaltındaki “geri dönüş” özlemiyle izah edip buradan bir çıkış yolu aramak yerine, “fetihçi zihniyet” veya “şanlı tarih takıntısı” edebiyatıyla kendi toplumunu aşağılamaya odaklanmak da çok sağlıklı ve fayda getirecek bir tutum sayılmaz.)  

***

Türkiye’nin “kökleriyle yeniden buluşması” tasavvurunu bugünkü neslin önceki nesillerle aynı derecede veya hiç değilse aynı semboller üzerinden benimseyip benimsemediği hususu işin başka bir boyutu… Bu tasavvurun -ve dayandığı düşüncenin- gerçekçi olup olmaması da ayrı bir mesele… Önemli olan ortalama Türk insanının zihninde tuttuğu yerin gerçekliği.

Günümüzde sosyalist, liberal veya Kemalist aydınların ekseriyetinin toplumsal zihniyetimizin genel karakteristiğiyle ilişkisini pek fark edemedikleri bu tasavvur aslında Türk toplumunun zihniyet kodlarının tezahür ettiği sembol değerlerin ifadesidir. Bugün yapılan anketlerde Ayasofya’nın yeniden ibadete açılmasını istediğini söyleyenlerin oranının, konunun siyasete alet edildiğine ilişkin algıya ve ayrıca laiklik hassasiyetine ve Atatürk’le ilgili boyutuna rağmen, CHP’liler arasında bile yüzde yirminin üstünde olması bu açıdan anlamlıdır. Bugünkü CHP yönetiminin diğer muhalefet partileriyle birlikte Ayasofya konusunda gösterdiği yaklaşımın anahtarı da bu realitedir zaten.

***

Siyasetin Ayasofya’sına gelince... Geçmiş yıllarda milliyetçi/mukaddesatçı denilen, şimdi muhafazakâr dediğimiz geniş toplum kesimlerinin hassasiyeti elbette -CHP’nin o günlerdeki elitizmi karşısında temel karakteri popülizm olan- sağ siyasetin de doğal gündem maddesi oldu hep. Dolayısıyla bu yolda zaman zaman girişimlerde bulunuldu. Ancak her defasında bazı engellerle karşılaşıldı. Bu yüzden 1980’li yıllara kadar konuyla ilgili ciddi adımlar atılamadı.

Ancak... Ayasofya’nın yeniden ibadete açılması arzusunun önündeki engel hiçbir zaman “uluslararası tepkiler” olmadı. Bu konunun, Ortodoks kiliseleri haricinde dünyanın pek umurunda olmadığını, “küresel sisteme yönelik bir tehdit” olarak görülmediğini kabullenmek biz Türkler için zor ama gerçek bu. 

Ayasofya’nın yeniden cami olmasının önündeki asıl engel bunu “Atatürk’ün hatırası” ve “rejimin sembolü” olarak gören askerî bürokrasinin rasyonel olmayan hassasiyetiydi. Rasyonel değildi bu hassasiyet çünkü sonucu sebep olarak görüyordu.

Atatürk’ün müze kararı, ikinci dünya savaşının ayak seslerinin işitilmeye başlandığı o günkü siyasi konjonktür içinde Avrupa kamuoyuna “dostluk mesajı vermek”, daha doğrusu Türkiye’nin “irredandist” bir politikaya yönelme niyetinin bulunmadığını gösterme ihtiyacıyla alınmış bir karardı. (Bu mesajın ne ölçüde etkili olduğunu söyleyebilecek durumda da değiliz üstelik.) Savaştan sonra ise Kore’ye asker göndermek gibi “daha somut” mesajlarla “dostluğunu” gösterip NATO içinde yer almış bir Türkiye’nin artık böylesi jestlere ihtiyacı kalmadığı gibi, müttefiklerimizin de dış politikamızı değiştirmediğimiz sürece Ayasofya’nın cami mi müze mi olacağıyla fazla ilgilenmeyecekleri ortadaydı. 

Ama “asker kafası” biraz farklı çalışıyor galiba. Kışlanın birinde yeni boyandığı için kimse oturmasın diye başına nöbetçi dikilen bankın önünde yıllarca nöbet beklendiğini unutmayın. Ayasofya gibi konulara da “bank nöbeti” gibi bakar asker. Ayasofya’yı laikliğin sembolü sayma yanlışının kökleşmesinin sebebi büyük ölçüde askeri zümrenin kendisine hamlettiği rejim bekçiliği misyonu çerçevesinde sürdürdüğü bank nöbetidir.

Ülkenin yönetiminde asker ağırlığı olduğu dönemlerde bu yüzden Ayasofya konusunda siyaset adım atamadı. Ama buna “dış güçlerin” engel olduğunu düşünmek herkesin işine geldi.

Bugünkü noktaya ise aşama aşama gelindi. Bu doğrultuda 1950’lerde ve sonra 1960’larda gerçekleşen ilk teşebbüsler askerin hışmını çekerek gündemden kalktı. 1970’ler boyunca da zaman zaman gündeme gelen bu konuda en önemli gelişme Süleyman Demirel’in başbakanlığı sırasında -ve devletin başında bir asker cumhurbaşkanının bulunmadığı sırada- Ağustos 1980’de gerçekleşti. Ayasofya’da ezan okunmaya ve Hünkâr Mahfilinde Cuma namazı kılınmaya başlandı. 

12 Eylül 1980 darbesinden sonra restorasyon bahanesiyle ara verilen Cuma namazları “sivil cumhurbaşkanı” Özal döneminde tekrar başlatılıp 1991’den bugüne kadar aralıksız devam ettirildi. Ancak Ayasofya’nın müze olmaktan çıkarılıp tümüyle ibadethane statüsüne kavuşturulması talepleri de kesilmedi. 

AK Parti devrinde askerin yönetimdeki ağırlığının tamamen ortadan kalkması Ayasofya gibi konularda siyasi iktidarın elini rahatlatmış oldu. Buna rağmen bunca uzun süre boyunca beklenen adımın atılmamış olması iktidarın bu konuyu ele alışındaki pragmatizmle açıklanabilir gibi görünüyor.