Hafta içinde bir haber geldi; Amerika’daki meşhur Mayo Clinic, bir kan testi geliştirmiş ve bu kan testiyle 50’den fazla kanseri erken teşhisle yakalamak mümkün olmuştu.

İnternette haberin arkasının peşine düştüm; ama kendimi bilimden çok şirket öyküleri okurken buldum. Bir yanda insanlık için çok büyük bir hizmet ve buluş var ama esas o buluşu var eden girişimci eko sistemi var.

Illumina, 1998 yılında kurulmuş bir şirket. Kurucularından ikisi, çeşitli sektörleri yakından izleyen bir danışmanlık şirketi olan CW Group adlı şirkette çalışan genç analistler. Bu genç analistler, tamamen başka bir sebeple araştırma yaparken Amerika’daki Tufts Üniversitesinde geliştirilmekte olan bir teknolojinin öneminin farkına varıyorlar.

Başka ortaklarla birlikte Illumina’yı kuruyor ve sonra da Tufts Üniversitesi ile geliştirilen teknoloji için lisans anlaşması yapıyorlar. Lisansı alınan bu teknoloji, daha sonra Illumina’nın “beadarray” veya “microarray” adını verdiği teknolojinin üzerine bina edildiği taban oluyor.

Bu, çok kısaca anlatmam gerekirse, genetik dizilimi ortaya çıkarmayı kolaylaştıran ve ucuzlatan bir teknoloji. Illumina 2001 yılında ilk gen dizilim makinalarını piyasaya çıkartmaya başlıyor. Şirket, 2007’de İngiltere’den bir şirketi, Solexa’yı ve beraberinde onların geliştirdiği gen dizilim teknolojisini 650 milyon dolara satın alıyor. Yani 5-6 yılda yarım milyar dolardan büyük alımlar yapabilecek hale geliyor.

Illumina’nın makinaları sayesinde DNA dizilimini yapmak birden bire çok ucuzluyor. O kadar ki, bir insanın tam gen dizilimini yapmanın fiyatı 2007’de 1 milyon dolarken 2014’te bu fiyat 1000 dolara kadar düşüyor.

Genetik dizilimin yapılmasının ucuzlaması, bizim Türkiye’de hala hiç farkında olmadığımız bir devrim aslında. Bu ucuzluk arkasından bir sel gibi başka başka buluşları getiriyor; daha da getirecek.

Illumina başlangıçta gen dizilim makinelerini sadece araştırmacılar için üretiyor ve üniversitelere satıyor ama 2010 esas büyük atılım geliyor, şirket makineleri için Amerikan ilaç otoritesi FDA’den onay alıyor ve kişisel genetik dizilim çıkarma devri başlıyor Amerika’da. Şirket aynı yıl kendi genetik test laboratuvarlarını açıyor, isteyen herkese genetik test imkanı veriyor.

Bu adım, Amerika’da bugün yüz milyarlarca dolar büyüklükte olan yeni bir endüstriyi yarattı. Örneğin isterseniz kendi genetik diziliminizi yaptırıp sonra ücreti karşılığı bir web sitesine yükleyebiliyorsunuz, o web sitesi sayesinde uzak akrabalarınızı bulabiliyorsunuz. Bu imkan o kadar yaygın kullanılıyor ki, bu sayede Amerika’da 40 yıldır yakalanmamış bir seri katil bile yakalandı.

Illumina o kadar çok insanın DNA dizilimini çıkarıyordu ki, 2020 yılında DNA’dan gelen bilgiyi sıkıştıran bir algoritma icat eden bir şirketi satın almak zorunda kaldı. Illumina’nın ürettiği makinaların yapılan bütün gen dizilimlerinin yüzde 90’ını yaptığı hesaplanıyor.

Illumina bundan 6 yıl önce Grail adıyla bir başka şirket kurdu. Bu şirket, basit bazı kan testleriyle kanserin erken teşhisi için çalışacaktı. Şirket 2017’de 1 milyar dolar sermaye buldu. 100’er milyon dolar yatıran iki isim, Bill Gates ve Jef Bezos’du.

Grail, onlarca üniversiteyle işbirliği yaptı ve sonunda Mayo Clinic uzmanları, yazının en başında söylediğim kan testini geliştirdi. Testle 50’den fazla kansere yüzde 98 kesinlikte teşhis konabiliyor. Yapılan 200 testten sadece 1 tanesi “sahte pozitif” çıkıyor.

Testin arka planında sadece hızlı ve kolay genetik dizilim çıkarma makineleri yok. Yapay zekadan büyük veriye kadar pek çok başka imkanı birden kullanıyor test.

Önerilen, bu kan testiyle kanser bulunması halinde bu kez doğrudan ve eski usul biyopsiyle test yaptırmak ve kanser teşhisine kesinlik kazandırmak. Kanserde ana sorunun geç teşhis olduğu hatırlanacak olursa, belli bir yaştan sonra her yıl bu testi yaptırmak gerçekten hayat kurtarıcı olabilir.

Henüz bu test FDA’den onay almış değil. Aldığında testin fiyatı bir hayli pahalı olacak, 949 dolar. Ama büyük olasılıkla önümüzdeki yıllarda çok ucuzlayacak.

Illumina, yakın zamanda zaten kendi kurduğu Grail’i toplamda 8 milyar dolar ödeyerek satın aldı ve bir dev olan şirketlerini daha da büyüttü.

Bu öyküyü bilimin ve araştırmanın ekonomik gelişme üzerinde ne kadar etkili olduğunu göstermek için anlattım. Illumina, bundan 20 yıl önce hiç olmayan bir alanda kocaman bir sektör yarattı; bu sektörün de halen en büyük oyuncusu.

Biz burada küçük dünyamızda siyaseten birbirimizin gözünü oymaya çalışırken, hayallerini kısıtlamayan başka birileri işte böyle şeyler yapıyor, hiç yoktan endüstriler, sektörler yaratıyor. Üstelik insanlığa da büyük bir hizmette bulunuyor.